यस्ता छन् गरिब राष्ट्रले लेख्दै गरेका धनी बन्ने हाते किताब

आधा शताब्दीभन्दा बढी समययता विकासशील देश कसरी धनी हुन सक्दछन् भन्ने विषयमा लेखिएका पुस्तकमा खासै परिर्वतन आएको छैन । तिनले भन्छन्— निर्वाहमुखी कृषकलाई उत्पादनमुखी रोजगारमा लैजानुस् र तिनले गरेको उत्पादन बाँकी विश्वलाई बेच्नुस् ।

यो नुस्खालाई हङकङ, सिंगापुर, दक्षिण कोरिया र ताइवानले आ-आफ्नो तरिकाले अनुकूलन गरेर फाइदा पनि उठाए । र, चीनले आर्थिक वृद्धिका लागि संसारले नै चिन्ने सबैभन्दा शक्तिशाली यन्त्र उत्पादन गर्‍यो ।

चिनियाँ आर्थिक विकासको यन्त्रले करोडौं मानिसलाई गरिबीबाट बाहिर निकाल्न, रोजगारी सृजना गर्न र जीवनस्तर उकास्न मद्दत गर्‍यो ।

एसियाली आर्थिक बाघहरू र चीन अन्तर्राष्ट्रिय ज्ञानविज्ञान, वित्तीय पहुँच र सस्तो श्रमशक्तिका पोखरीबीच कालामाजुदेखि क्वालालाम्पुरसम्म सम्बन्ध-सेतु संयोजन गर्न सफल भए ।

सरकारले विकासको मचान तयार गरे । सडक र विद्यालय बनाए । व्यवसायमैत्री नियम र प्रोहत्साहन प्रस्ताव गरे । सक्षम प्रशासनिक संस्था विकास गरे । प्रारम्भिक उद्योगको लालनपालन र संरक्षण गरे । तर, आज प्रविधि अझ अगाडि बढिरहेको छ । आपूर्ति श्रृङ्खलाले मोड लिँदैछन् । राजनीतिक तनावले व्यापारको ढाँचालाई पुनर्आकारित गरिरहेको छ ।

यो सँगसँगै औद्योगिकीकरणले हिजो एकपटक गर्न सकेजस्तै चमत्कारिक वृद्धि अझै दिन सक्दछ कि सक्दैन भन्ने विषयमा सन्देह उत्पन्न भएको छ । विकासशील देशहरू जहाँ विश्व जनसङ्ख्याको करिब ८५ प्रतिशत छ, करिब ६ अर्ब ८० करोड मान्छे छन्, तीमाथि यसको गहिरो प्रभाव पर्दछ ।

आज म्यानूफ्याक्चरिङको अनुपात विश्वको खाताबहीमा सानो भएको छ । त्यसको पनि एक तिहाइभन्दा बढी चीन एक्लैले गरिरहेको छ । ठीक यही समयमा उदीयमान आर्थिक शक्तिले सस्ता वस्तुहरू विश्वभर बेच्दैछन् । प्रतिस्पर्धा बढ्दो छ । त्यहाँ निचोर्न अब धेरै लाभ बाँकी छैनन् ।

सबै देश शुद्ध निर्यातक हुन सक्दैनन् । विश्वको सबैभन्दा कम ज्याला र अन्य खर्चको प्रस्ताव गर्न पनि सक्दैनन् । औद्योगिकीकरणले विगतमा गरेजस्तो अब ‘गेम-चेन्जर’ फाइदा सृजना गर्न सक्नेमा शङ्का छ ।

आजका कलकारखाना थोरै तालिमप्राप्त सस्ता कामदारबाट सञ्चालन हुनसक्ने स्वचालित प्रविधिमा आधारित छन् । हार्वडका प्रमुख विकास अर्थशास्त्री डेनी रोर्डिक भन्छन्— शिक्षित नभएका कामदारको विशाल सङ्ख्याका लागि अब रोजगार सृजना गर्न सकिँदैन ।

यो प्रक्रिया बङ्गलादेशमा राम्रोगरी देख्न सकिन्छ । बङ्गलादेशलाई विश्व बैंकका प्रबन्ध निर्देशकले गत वर्ष ‘विश्वको सबैभन्दा ठूला विकास कथामध्ये एक’ भनेका थिए । यो देशको सफलताको कथा किसानलाई तयारी पोशाक उद्योगको मजदुरमा परिणत गर्नु थियो ।

गत वर्ष मात्र यहाँ एक व्यापारिक घराना मोहम्मदी समूहको स्वामित्वमा रहेका तयारी पोशाक कारखानाले ३००० भन्दा बढी मजदुर स्वचालित यन्त्रद्वारा प्रतिस्थापन गर्‍यो । ती महिला मजदुरले अर्को कारखानामा काम पाए ।

रुविका हक बङ्गालादेश तयारी पोशाक निर्माता तथा निर्यात सङ्घकी अध्यक्ष पनि हुन्, उनी प्रश्न गर्दछिन्— जब ठूलो सङ्ख्यामा यस्तो प्रतिस्थापन हुन्छ, तब के होला ? त्यस्ता कामदारसँग पर्याप्त तालिम छैन । ती रातारात दक्ष कामदार बन्न सक्दैनन ।

हालैमा विश्वव्यापी घटनाक्रमले यस्तो संक्रमणलाई तीव्र बनाएको छ । कोभिड १९ प्रभाव, आपूर्ति श्रृङ्खला परिवर्तन, यूक्रेन-रुस युद्ध, त्यसपछिका आर्थिक प्रतिबन्धले इन्धन र खानाको मूल्य बढायो । अन्यत्रको आम्दानी र खर्च काटेर त्यसमा थप खर्च गर्नुपर्ने भयो । मुद्रास्फीति रोक्न भन्दै केन्द्रीय बैंकहरूले ब्याजदर बढाए । त्यसले सङ्कटको अर्को श्रृङ्खला सुरुवात गर्‍यो । विकासशील देशहरूको ऋण बेलुनजस्तै फुल्यो । तर, लगानीयोग्य पुँजी स्याप्पै सुक्यो ।

गतहप्ता मात्रै अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले कम वृद्धि र उच्च ऋणको हानिकारक जोडाबारे चेतावनी दिएको छ । उच्च भूमण्डलीकरण जसले उत्पादक कम्पनीहरूलाई धर्तीको जुनसुकै ठाउँमा निर्यात र बिक्रीको प्रोत्साहन दिइरहेको थियो, आज त्यो परिवर्तनको मोडमा छ ।

बढ्दो राजनीतिक तनाव, विशेषगरी अमेरिका र चीनको तनावले व्यापार, सरकारी लगानी र व्यापारिक स्थानलाई असर परिरहेको छ । उत्पादक कम्पनीहरू आपूर्ति श्रृङ्खला सुरक्षित र सस्तो होस् भन्ने चाहन्छन् । उनीहरू नयाँ समयका लगि त्यस्तो गर्न सक्ने छिमेकी तथा राजनीतिक साझेदार खोजिरहेका छन् । रोड्रिक भन्छन्— औद्योगिकीकरण मोडेलबाट विकसित भएका र त्यसैमा भर परेका देश अब दीगो र द्रुत आर्थिक वृद्धि उत्पन्न गर्न सक्षम हुँदैनन् ।

तर, यो पनि प्रष्ट छैन कि केले यसलाई प्रतिस्थापन गर्दछ । सेवा क्षेत्रको रोजगार भविष्यमा एउटा प्रतिस्थापन हुन सक्दछ । यो वैकल्पिक प्रारूपको एक उदाहरण भारत कर्नाटकको उच्च प्रविधि केन्द्र बैङ्लोर हो । गोल्डम्यान सस, भिक्टोरिया सेक्रेट र दी ईकोनोमिष्टजस्ता बहुराष्ट्रिय कम्पनी यहाँ आएका छन् । लेखा प्रणाली, वस्तु रुपाङ्कन, साईबर सुरक्षा, एआई र अन्य यस्ता धेरै क्षेत्र परिचालन गर्न विश्वव्यापी क्षमता केन्द्र भनेर चिनिने केन्द्र स्थापना गर्दैछन् ।

आउँदो २-३ वर्षभित्रै यस्ता केन्द्रले देशभर ५ लाखभन्दा बढी रोजगारी सृजना गर्ने अपेक्षा गरिएको छ । तिनमा टाटा परामर्श सेवा, विप्रो, ईन्सोसिस लिमिटेडजस्ता स्वदेशी ठूला कम्पनीलगायत सयौं बायोटेक, इन्जिनियरिङ र सूचनाप्रविधि कम्पनी सामेल हुँदैछन् ।

४ महिनाअघि मात्र अमेरिकी चिप कम्पनी एएमडीले त्यहाँ आफ्नो विश्वकै सबैभन्दा ठूलो डिजाईन केन्द्र अनावरण गर्‍यो । जेनेभा इन्टरनेशसन इन्स्टीच्युट फर म्यानेजमेन्ट डेभेलोपमेन्टका अर्थशास्त्री रिचार्ड वाल्डविन भन्छन्— अब हामी शास्त्रीय विकास चरणहरूको विचारबाट पर जानै पर्दछ । त्यो भनेको फार्मबाट कारखाना र कारखानाबाट कार्यालय जानु हो ।

अब विश्व उत्पादनको दुईतिहाइ सेवा क्षेत्रबाट प्राप्त भइरहेको छ । यसमा कुकुर डुलाउने सेवादेखि लघु क्यारियर, खाना बनाउने, क्लिनर, चालकका साथै उच्च प्रशिक्षित चिप डिजाईनर, ग्राफिक कलाकार, नर्स, इन्जिनियर र लेखापालसम्म समावेश छन् । यसले भारतलाई विश्वको पाँचौँ ठूलो अर्थतन्त्र बन्न मद्दत गर्‍यो ।

बैंङ्लोरलाई सामान्यतया: मान्छे बैङ्लोर भनेर चिन्दछन् । यहाँ मध्यम वर्गीय जीवनयापनमा भएको सामान्य वद्धि धेरै व्यवसायी र सर्वसाधारणलाई आकर्षित गर्ने कारण बन्यो । फलतः यो एउटा चक्र जस्तो भयो । एकपछि अर्को चक्रमा झन् धेरै मानिस र व्यवसायी आकर्षित भए । कोभिड एउटा यस्तो सङ्क्रमणको तीव्रताको कारण थियो, जसले टाढा-टाढै फरक शहर, फरक नगर र फरक देशबाट काम गर्न सिकायो ।

विकासको यो नयाँ प्रारूपमा देशहरूले कुनै विशेष उद्योगको साटो वृद्धिलाई शहर वरिपरि केन्द्रित गर्न सक्दछन् । वाल्डविन भन्छन्— यसले सृजना गर्ने आर्थिक गतिविधि साँच्चै भिन्नाभिन्नै, विविध हुन्छन् । अब बैंङ्लोर मोडेलबारे सोचौँ, दक्षिण चीनबारे हैन ।

अझै पनि धेरै विकासशील राष्ट्रहरू समृद्धिका लागि निर्यातमुखी उत्पादन केन्द्र निर्माणमा केन्द्रित छन् । पेकिङ विश्वविद्यालय इन्स्टीच्युट अफ न्यू ईस्टक्चरल ईकोनमीका डिन जष्टिन ईफू लिन भन्छन्— शास्त्रीय विकास सुत्रबारेको निराशावाद विकास प्रक्रिया स्वचालित छ भन्ने भ्रमपूर्ण विश्वासबाट उत्तेजित थियो, त्यो हो— खुला बजार अर्थतन्त्रको बाटो खोल्नुस्, बाँकी काम त्यसले आफैँ गर्दछ ।

राष्ट्रहरू अमेरिका र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको खुला बजार र हात उठाउने सरकार शासन अङ्गाल्न दबाबमा थिए । तर, अफ्रिका र ल्याटिन अमेरिकामा यो नीतिले ठूलो हन्डर खायो । किनकि त्यहाँका सरकार आफ्ना निर्यातमुखी उद्योगलाई पर्याप्त संरक्षण र अनुदान दिन असफल रहे ।

विश्व बैंकका पूर्वप्रमुख अर्थशास्त्री लिन भन्छन्— औद्योगिक नीति लामो समयदेखि गतिरोधमा थियो । तर, दक्षिण कोरिया र चीनले त्यसमा सफलताका कथा थपिदिए । खुला बजार असफलता हटाउन निजी क्षेत्रलाई राज्यले सहयोग गर्नु पर्दछ । यो आफैँमा पूर्ण हुँदैन । त्यसका लागि औद्योगिक नीति चाहिन्छ ।

सेवा होस् वा उत्पादनमूलक कारखाना, तीव्र प्रकारको वृद्धिका लागि फराकिलो, ठूलो आकारको र दीगो वृद्धि चाहिन्छ । सेवा क्षेत्रका व्यवसायमा रोजगार गुणात्मक दरले बढ्दैछन् । तर, धेरैजसो उच्च र मध्यम आयजस्तै वित्त, प्रविधिजस्ता क्षेत्रमा छन् । यस्ता कामको लागि विकासशील राष्ट्रका धेरैजसो जनतामा उन्नत सीप र उच्च शिक्षा हुनु पर्दछ ।

भारतमा करिब आधाजसो स्नातकसँग यस्ता सीप छैनन् । यस्तो बेमेल जताततै छ । विश्व आर्थिक मञ्चले प्रकाशित गरेको ‘रोजगारको भविष्य’ शीर्षक प्रतिवेदनअनुसार १० जनामा ६ जना श्रमिकलाई उच्च आय रोजगारका लागि थप दक्ष सीप चाहिएको छ । त्यो पनि दुईचार वर्षभित्र । तर, बहुमत सङ्ख्यासँग यस्तो पहुँच छैन । कतिपय सेवा क्षेत्रका रोजगार यस्ता छन्, जसको न तलब राम्रो छ न दीगोपन, न त ती सेवा निर्यातयोग्य नै छन् । जस्तो कि बैंङ्लोरको कुनै हजामले ब्रूकलिनको मान्छेको कपाल काट्न त सक्दैन । यसको अर्थ सेवा क्षेत्रको वृद्धि असमान हुनेछ ।

येल विश्वविद्यालयका अनुसन्धानकर्ताले यो भनेका छन् कि भारत र सव-साहारन अफ्रिकाका धेरै देशमा कृषि कामदारले उपभोक्ता सेवा बजारमा हाम फालेर आफ्नो उत्पादकत्व र आय दुवै बढाए । तर, त्यहाँ पनि एक सीमारेखा देखियो । लाभहरू अत्यन्त असमान र धनीलाई बढी फाइदा पुर्‍याउने खालका देखिए ।

समकालीन विश्व अर्थतन्त्र आफैँ कमजोर छ । यस्तो बेला विकासशील देशले आफ्नो अर्थतन्त्रको सबै कुनाबाट सक्दो वृद्धि गर्न आवश्यक हुन्छ । औद्योगिक नीति अत्यावश्यक छ । तर, त्यसले साना सेवा क्षेत्र संस्था र घरपरिवार केन्द्रित काममा ध्यान दिनु पर्दछ । किनकि अबको आर्थिक वृद्धिको स्रोत त्यहीँनेर छ ।

(द न्यूओर्क टाइम्सबाट)