बेइजिङको श्वेतचैत्यसँग मुस्कुराउँदै सत्यमोहन जोशी

बेइजिङ । सत्यमोहन जोशीसँग अन्तिमपटक गत सेप्टेम्बर ५ तारिख (भदौ २० गते) कुरा गरेको थिएँ। केही महिनाको फरकमा उहाँसँग कुरा भइरहन्थ्यो। एक वर्ष अगाडि म कार्यरत चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो सीआरआई नेपाली सेवाका लागि स्टुडियोबाट फोन गरेर अन्तर्वार्ता लिएको थिएँ।

गत सेप्टेम्बर १९ तारिख (असोज ३ गते) बेइजिङ नगरपालिका सांस्कृतिक सम्पदा ब्युरोले चीन नेपाल सांस्कृतिक प्रवर्द्धन विषयमा एक भव्य कार्यक्रम प्रस्ताव गरेको थियो। उक्त दिन उद्घाटन समारोह र मन्तव्य राखेपछि एक सातासम्म श्वेत चैत्यमा नेपाली कला संस्कृतिको प्रदर्शन गर्ने योजनाअनुसार आयोजकले सत्यमोहन जोशीबाट तीन मिनेटदेखि ५ मिनेटसम्मको भिडियो सम्बोधन खोजेको थियो। उनीहरूले नेपालबाट भिडियो मगाउनका लागि मलाई अनुरोध गरे।

मैले पत्रकार रमेश हतुवालीलाई सत्यमोहन जोशीको घरमा गएर उहाँको मन्तव्यको भिडियो छायांकन गरेर पठाइदिन अनुरोध गरेँ। रमेशजीले भन्नुभयो ‘सत्यमोहन बाले कसैलाई पनि भेट्नु हुन्न रे। उहाँ निकै अशक्त हुनुहुन्छ भन्ने सुनेको छु। तपाईंले उहाँसँग समय माग्नुहोस्। उहाँले समय दिनुभयो भने म भिडियो छायाङ्कन गरेर पठाइ दिन्छु।’

मैले त्यही कामका लागि सेप्टेम्बर ५ तारिख सत्यमोहन जोशीज्यूलाई फोन गरेँ। फोन उठाउने महिलालाई मैले परिचय दिएपछि ‘पाँच मिनेटपछि फोन गर्नुहोस् उहाँ फोनमा आउनुहुन्छ’ भन्नुभयो। मैले पाँच मिनेटपछि जोशीज्यूलाई फोन गरेँ। यसपटक उहाँ आफैँले फोन उठाउनुभयो। केहीबेर सञ्चो बिसञ्चोका कुरा भए। उहाँको स्वास्थ्य अवस्था कस्तो छ भनेर मैले सोधेँ।

मेरो प्रश्नमा उहाँले भन्नुभयो, ‘बिरामी पनि भएको छैन तर सञ्चो पनि छैन। शरीर निकै गलेको छ। फोनमा पनि लामो कुरा गर्न सक्दिनँ। यो उमेरजन्य कुरा होला। विस्तारै आँखा र कान पनि कमजोर हुँदै गएका छन्। छातीमा केही भारी महसुस हुन्छ।’

उहाँको उत्तर सुनेपछि भिडियो छायांकनको कुरा गरौँ कि नगरौँ भन्ने दुविधा भयो। मनले नमान्दा नमान्दै दिमागले मेरो बोलीलाई निर्देशन दिएछ कि के हो फ्याट्टै भनेँ ‘तपाईंले नेपालीहरूमाझ अरनिको र श्वेतचैत्यलाई चिनाउने काम गर्नुभयो। बेइजिङमा यसका बारेमा एउटा गोष्ठी हुँदैछ। तपाईंको तीन मिनेटको सम्बोधन चाहियो भनेर अनुरोध गरेका छन्। बोल्न सक्नुहुन्छ भने तपाईंको समय मिलाएर पत्रकार घरमा आउँछन्।’

लामो श्वास तानेर उहाँले भन्नुभयो, ‘तपाईंले बेइजिङदेखि फोन गरेर अनुरोध गर्नुभयो। मलाई अस्वीकार गर्न पनि कठिन भयो। आचार्यजी म बोल्न सक्दिनँ। मैले जति गरेँ अब त्यति मात्र हो। मैले चीनका लागि गरेको कामलाई चीनले पनि राम्रो मूल्यांकन गरेको छ। अझै गरिरहेको रहेछ भन्ने कुराको प्रमाण यो अनुरोध पनि हो। अब मलाई दुःख नदिनुहोस् है।’

थप जोड गर्ने पक्षमा म थिइनँ। उहाँलाई स्वास्थ्यलाभको कामना गर्दै आगामी वैशाखमा नेपाल फर्कने आफ्नो योजना सुनाउँदै १०४औँ जन्मोत्सव मनाउने कुरा गरेर फोनवार्ता टुङ्ग्याएँ। मलाई आशा थियो आगामी वैशाखमा सत्यमोहन जोशीज्यूको घरमा फेरि गफ गर्ने मौका पाउनेछु। तर, अब त्यो अवसर गुमिसकेको छ।

यता सेप्टेम्बर १९ मा बेइजिङ नगरपालिका सांस्कृतिक सम्पदा ब्युरोले गर्ने भनेको चीन नेपाल सांस्कृतिक प्रवर्द्धन कार्यक्रम पनि स्थगित भयो। चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको बीसौँ महाधिवेशन अगाडि तयर भएका बेइजिङका सबै सार्वजनिक समारोहलाई स्थगित गर्दा उक्त समारोह पनि स्थगित भएको जानकारी दिइयो।
१० वर्ष अगाडि बेइजिङस्थित चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो सीआरआई नेपाली सेवामा काम गर्ने अवसर मिलेपछि जोशीज्यूसँग लामो कुरा गरेको थिएँ।

उहाँसँग सुझाव र सल्लाह पनि लिनु थियो। जुन ठाउँमा म काम गर्न आउँदै थिएँ त्यो ठाउँ स्वयं जोशीज्यूले स्थापना गर्नुभएको थियो। उहाँले नेपाली भाषा सिकाएका चिनियाँहरूले नै स्थापना गरेका हुन् अहिलेको सीआरआई नेपाली सेवा। सन् १९६५ देखि १९६९ सम्म उहाँले बेइजिङमा बसेर नेपाली भाषा सिकाउनुभएको थियो भने सन् १९८० देखि १९८२ सम्म मजस्तै विदेशी विशेषज्ञका रूपमा यही रेडियोमा काम गर्नुभएको थियो।

साँच्चै भन्ने हो भने अहिले म हिँडिरहेको बाटो जोशीज्यूले खन्नु भएको हो। मैले टेक्ने हरेक पाइला, खुड्किला, गोरेँटा र फराकिला सडक उहाँकै पसिनाबाट सिर्जना भएका हुन्। निकै अप्ठ्यारो अवस्थामा उहाँले रोपेका विरुवा अहिले हुर्किसकेर मिठा फल खाने मौका हामीले पाएका छौँ। सीआरआई नेपाली सेवा नेपाल र चीनबीचको मैत्री सम्बन्धलाई जनस्तरमा पुर्‍याउने मितेरी वायुपुल बनेको छ। यो रेडियोका ध्वनि तरङ्गमा हरेकपटक जोशीज्यूको मिहिनेत गुन्जन्छ।

सत्यमोहन जोशीले पहिलो चरणमा चिनियाँलाई नेपाली भाषा सिकाएर दुई देशबीचको सम्बन्धलाई जनस्तरमा पुर्‍याउने काम गर्नुभयो। रेडियो प्रसारण मार्फत यसलाई अझै मजबुत बनाउनुभयो। सीमित नेपालीहरूले मात्र थाहा पाएको अरनिकोलाई व्यापक नेपालीसम्म लैजाने काम गर्नुभयो। उहाँले चीनमा बस्दा अरनिकोका बारेमा गहन खोज तथा अनुसन्धान गर्नुभयो।

सत्यमोहन जोशीले अरनिकोमा केन्द्रित भएर दर्जनौँ लेखरचना प्रकाशन गर्नुभयो। चीनमा रहँदा उहाँले अरनिकोका बारेमा गर्नुभएको खोज तथा अनुसन्धान समेटेर ‘कलाकार अरनिको’ कृति प्रकाशन गर्नुभयो। यो कृतिले पहिलोपटक अरनिकोका बारेमा धेरै कुराहरू प्रकाश पारेको छ। सात सय पचास वर्ष अगाडि अरनिकोले बेइजिङमा बनाएको श्वेतचैत्यको संरचनागत व्याख्या गर्दै यसमा नेपाली तत्वहरू के-कस्ता छन् भन्ने कुरालाई जोशीले नै प्रकाशमा ल्याउनुभएको हो।

मूलतः उहाँ तत्कालीन रेडियोमा विदेशी विशेषज्ञका रूपमा काम गर्न बेइजिङ आउनुभएको थियो। तर यो काम त उहाँको प्राथमिकतामा थिएन। उहाँले कार्यालयको काम बाहेकको सम्पूर्ण समय अरनिकोका बारेमा खोज अनुसन्धान गर्नमा खर्च गर्नुभयो। फलतः आज नेपालीहरूले अरनिकोका बारेमा जान्ने मौका पाएका छन्। बेइजिङको केन्द्र भागमा रहेको श्वेत चैत्य देखेर हामी नेपाली गौरवान्वित हुन्छौँ। चीन भ्रमणमा आउने नेपालका सरकारप्रमुख तथा राष्ट्रप्रमुखहरू यो ऐतिहासिक स्थलमा पुग्ने गर्छन्। चीन सरकारले पनि यहाँ नेपालीहरूलाई निःशुल्क प्रवेश गर्ने अवसर दिएको छ।

चीनमा बसेर काम गर्दा दुई व्यक्ति सधैँ स्मरणमा आउँछन्। अरनिको र सत्यमोहन। वार्षिक बिदामा नेपाल पुग्दा म हरेक पटक सत्यमोहन जोशीको घरमा पुग्थेँ। उहाँले बेइजिङको फेरिएको चरित्र र श्वेत चैत्यका बारेमा मसँग विभिन्न जिज्ञासा राख्ने गर्नुहुन्थ्यो। म जोशीज्यूसँग हरेकपटक सानोतिनो अन्तर्वार्ता पनि लिन्थेँ।

सन् २०१२ मा चिनियाँ लेखक मो यानले साहित्यतर्फ नोवल पुरस्कार पाएका थिए। जोशीज्यूले मोयानका कृति पढ्ने इच्छा व्यक्त गर्नुभयो। उहाँको रुचि मो यानको पछिल्लो उपन्यास ‘लाइफ एन्ड डेथ आर वेएरिङ मी आउट’ (जीवन र मृत्युको दोसाँधमा) उपन्यासमा बढी थियो। यस उपन्यासमा मान्छेको जीवन र मृत्यु तथा पुनर्जन्ममा बुद्ध दर्शनलाई पनि आधार बनाइएको उहाँले सुन्नुभएको रहेछ।

२०७४ सालमा पाटन सुनधाराका सुधिर साक्यको हातमा मैले उक्त उपन्यास पठाइदिएँ। शाक्य ‘बेइजिङ ल्याङ्वेज एन्ड कल्चर युनिभरसिटी’ (बेइजिङ भाषा तथा संस्कृति विश्वविद्यालय) चिनियाँ भाषा र नेपाली भाषाको व्याकरण विषयमा विद्यावारिधि गरिरहनुभएको थियो। उपन्यास पढेर उहाँले मसँग प्रशन्नता व्यक्त गर्नुभयो। त्यति मोटो अंग्रेजी भाषाको उपन्यास पनि उहाँले कति चाँडै पढ्नुभएछ भनेर मलाई ताजुब लाग्यो।

२०७५ असोज दोस्रो साता चिनियाँ अन्तर्राष्ट्रिय रेडियो नेपाली सेवाकी प्रमुख वर्षा (चाङ युए)सँग सत्यमोहन जोशीको घरमा गएँ। वर्षाजीलाई सत्यमोहन जोशीले अध्यापन गराउनुभएको होइन। पहिलो पुस्तालाई अध्यापन गराउँदा त के कुरा जोशीज्यू सन् १९८० मा रेडियो पेकिङमा काम गर्न आउँदा वर्षाजीको भरखर बोली फुट्दै थियो। उही संस्था तर पुस्ता फरक। एउटा अनौठो संयोग थियो त्यो।

वर्षाजीले जोशीज्यूलाई सोध्नुभयो ‘चिनियाँ बोल्न आउँछ हजुरलाई?’

मुसुक्क हाँसेर जोशीज्यूले जवाफ दिनुभयो ‘मलाई त आउँदैन तर मेरी श्रीमती चाहिँ बोल्थिन्। अहिले त बिर्सिसकिन् होला?’

उहाँको बोलिसक्ता राधा जोशीज्यूले खितिती हाँस्दै भन्नुभयो ‘मैले पनि धेरै त बिर्सिसकेँ। बजारमा किनमेल गर्न जानुपर्ने भएकाले मैले सिकेकी।’ अनि वर्षाजी र राधा जोशीज्यूबीचमा चिनियाँ भाषाका केही वाक्यांश र शब्दहरू आदान-प्रदान भए।

सो अवसरमा ४५ मिनेट औपचारिक अनौपचारिक कुराकानी भयो। जोशीज्यूसँगको कुराकानीलाई वर्षाजीले सीआरआईको फेसबुक पेजबाट प्रत्यक्ष प्रसारण गर्नुभयो। उहाँको दैनिक जीवन, चीनमा बिताएको क्षण, दुई देशबीचको सांस्कृतिक सम्बन्ध, अरनिकोको योगदान आदि विषयमा त्यतिबेला कुरा भएको थियो।

खासमा मेरो पाँचौँ कृतिका रूपमा ‘उपहार’ कथा सङ्ग्रहको विमोचनका लागि उहाँलाई प्रमुख अतिथिमा निमन्त्रणा गर्न गएको थिएँ। उहाँलाई एक प्रति किताब पनि दिएँ। २०७५ असोज १९ गते सूचना विभागको सभाहलमा भएको समारोहमा उपस्थित भएर उहाँले मेरो उपहार कथा सङ्ग्रह विमोचन गरिदिनुभयो। कार्यक्रममा मुख्य समीक्षकका रुपमा प्राध्यापक डा. राजेन्द्र सुवेदी हुनुहुन्थ्यो। राजेन्द्र सरलाई दुई वर्ष अगाडि नै कोभिडले लग्यो। अहिले सत्यमोहन जोशीज्यू पनि बिदा हुनुभयो।

सत्यमोहन जोशीको देहान्तमा धेरै चिनियाँले शोक व्यक्त गरेका छन्। चिनियाँ केन्द्रीय टेलिभिजन सीसीटीभीले सन् २०१९ मा चिनियाँ भाषामा लिएको अन्तर्वार्ताको क्लिपलाई चिनियाँ सामाजिक सञ्जालमा अहिले व्यापक बनाइएको छ। श्वेतचैत्यको फोटो र सत्यमोहन जोशीको फोटो सँगै राख्दै चिनियाँले चीन र नेपाल दुई देशको सांस्कृतिक सम्बन्धमा योगदान दिने व्यक्ति गुमेको लेखेका छन्।

सत्यमोहन जोशीले मलाई केही न केही लेख्न सधैँ घचघच्याउनुभयो। चीनमा बस्दा केही ‘क्लासिकल’ काम गर्न सुझाव दिइरहनु भयो। उहाँको सुझाव नै मेरा लागि निकै भारी थिए। साधन र स्रोतको अभावमा पनि सत्यमोहन जोशीले चीनमा बसेर गहन खोजी कार्य गर्नुभयो। आफूले बेइजिङको राष्ट्रिय पुस्तकालयमा गएर अरनिकोका बारेमा लेखिएका चिनियाँ किताबहरू खोजी गरेको र ती किताबलाई अनुवाद गर्न लगाएर जानकारी लिएको बताउनुहुन्थ्यो सत्यमोहन।

अहिले हामी इन्टरनेटको दुनियाँमा छौँ। धेरै कुराहरू घरमा बसीबसी खोज्न सकिन्छ। इन्टरनेटले नै अनुवादको सुविधा पनि दिएको छ। तब न हामीलाई इन्टरनेटले अल्छी र परनिर्भर पनि बनाएको छ। तै पनि सत्यमोहन जोशीका पदचाप पछ्याउँदै अनरिकोले बनाएको श्वेतचैत्यको चक्कर लगाउँछु।

श्वेतचैत्यको ठीक अगाडि उभ्याइएको अरनिकोको शालिक हेर्छु। उनको अनुहारमा ठ्याक्कै सत्यमोहन जोशी देख्छु। लाग्छ सत्यमोहन अमर हुनुहुन्छ। म उहाँलाई दैनिक जम्काभेट गर्छु। उहाँ मुस्कुराउँदै श्वेतचैत्यसँग कुरा गरिरहेको देख्छु।