दक्षिण एसिया र नेपालमा जलवायु परिवर्तनका कारण बढ्दो चुनौती

नेपाललगायत दक्षिण एसियाली देशहरु जलवायु परिवर्तनका कारण उत्पन्न हुने संकटको छेउमा उभिएका छन् भन्ने तथ्य नयाँ होइन । पछिल्ला केही दशकमा जलवायु परिवर्तन र यसको प्रभावको बारेमा व्यापक बहस संसारभर नै चलिरहेका छन् । तर दक्षिण एसिया भूगोलले गर्दा अझ धेरै संवेदनशील छ । विश्वको उच्च शिर सगरमाथादेखि केही दशकमै अस्तित्व नै संकटमा पर्ने जोखिममा रहेको माल्दिभ्स यसै क्षेत्रमा छन् । बढ्दो तापक्रम र यसले सिर्जना गरेको परिणामले गर्दा नयाँ-नयाँ संकट देखा पर्दै गइरहेको छ ।

बढ्दो तापक्रम र गर्मीको लहरले दक्षिण एसियामा कीर्तिमान बनाइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी अन्तरसरकारी प्यानल (आईपीसीसी) ले यदि यही मात्रामा ग्लोबल वार्मिङ निरन्तर रह्यो भने यो शताब्दीको अन्त्यसम्ममा यस क्षेत्रको तापक्रम २–३ डिग्री सेल्सियससम्म बढ्न सक्ने चेतावनी दिएको छ ।

तापक्रममा हुने यो डरलाग्दो वृद्धिले जाडोमा शीतलहरजस्तै गर्मीमा लुको प्रकोप बढाउँछ । हामीले हालै मात्र पनि नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा लुको कारण जनजीवन नै प्रभावित भएको खबर देखेको वा सुनेको छौं । आगामी दिनमा यी संकट अझ पनि बढ्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । हालै हामीले भोगिरहेको कीर्तिमानी तापक्रम वृद्धिले जनस्वास्थ्य, कृषिका साथै ऊर्जाको मागलगायतमा असर पारेको छ ।

हाम्रै छिमेकी मुलुक भारतमा अत्यधिक तापक्रमका कारण चलेको तातो हावा र गर्मी जनजीवनका लागि घातक बनेका छन् । केही क्षेत्रमा तापमान ५० डिग्री सेल्सियस (१२२ डिग्री फरेनहाइट) भन्दा माथि पुगेको छ, जुन असामान्य हो । विशेषगरी पाको उमेरका मानिस र बाहिर अर्थात आउटडोर काम गर्ने कामदारमा गर्मीसम्बन्धी रोग बढेका छन् । त्यस्तै, मानिसको मृत्युका घटना पनि बढेका छन् । नेपालमा पनि अवस्था फरक छैन । गर्मीयाममा देखा पर्ने रोगहरु, लामखुट्टेको टोकाइबाट हुने डेंगीलगायतका रोगको लहरले अस्पताल भर्ना बढाएको छ । यसका साथसाथै, कृषिको उत्पादकत्वमा पनि जलवायु परिवर्तनले ठूलो चुनौती खडा गरेको छ ।

हामीले भोगिरहेको जलवायु परिवर्तन र ग्लोबल वार्मिंगको अर्को प्रभाव भनेको अनियमित मनसुन र बाढी हो । यसले नेपाललगायत दक्षिण एसियामा ठूलो खतरा निम्त्याएको छ । जलवायु परिवर्तनले मनसुनको परम्परागत ढाँचामा बाधा पुर्‍याएको छ जसले गर्दा वर्षाको अनियमित वितरण भएको छ । कतै अतिवृष्टि, कतै अनावृष्टि त कतै खण्डवृष्टि । सामान्यतयाः असार साउनमा अत्यधिक पानी पर्ने भनिएपनि गत वर्ष हामीले दशैंताका पश्चिम नेपालमा बाढी पहिरोका घटना भोग्यौं । पछिल्लो दशकमा अत्यधिक वर्षाका घटना बारम्बार भइरहेका छन् जसले लाखौं मानिसलाई विस्थापित बनाएको छ । जटिल नदी प्रणाली र पहाडी भूभाग भएकाले नेपालले विनाशकारी बाढीका कारण ज्यान गुमाउने, विस्थापन र पूर्वाधारमा क्षति पुर्‍याउने प्रमुख चुनौतीको सामना गरिरहेको छ ।

हाम्रै छिमेकी मुलुक भारतमा अत्यधिक तापक्रमका कारण चलेको तातो हावा र गर्मी जनजीवनका लागि घातक बनेका छन् । केही क्षेत्रमा तापमान ५० डिग्री सेल्सियस (१२२ डिग्री फरेनहाइट) भन्दा माथि पुगेको छ, जुन असामान्य हो ।

पछिल्ला वर्ष दक्षिण एसियाले विनाशकारी बाढी देखेको छ । सन् २०१७ मा नेपाल, भारत र बंगलादेशमा गएको बाढीले ४ करोडभन्दा धेरै मानिसलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रुपमा प्रभावित गर्यो । बाढीले सडक, पुल र घरहरू लगायतका पूर्वाधारमा व्यापक क्षति पुर्‍यायो र दशौं लाख परिवारलाई सडकमा धकेल्यो । हरेक वर्ष हुने यस्ता प्राकृतिक विपदले दक्षिण एसियामा मात्र लाखौं मानिसलाई अझ गरिब बनाएको तथ्यांक छ । यी बाढीको आवृत्ति र तीव्रता जलवायु परिवर्तनको प्रगतिको रूपमा बढ्दै जाने अपेक्षा गरिएको छ, जसले दक्षिण एसियाको विकास र स्थायित्वमा खतरा खडा गरेको छ ।

गत वर्ष पाकिस्तानमा गएको भयानक बाढीले १,७०० भन्दा धेरै मानिसले ज्यान गुमाउनुपर्यो । मुसलधारे वर्षाले २१ लाख मानिस बेघर भए भने पाकिस्तान सरकारले संकटकालको घोषणा गर्नुपर्यो । गत वर्षको बाढीले मात्र पाकिस्तानमा करीव १५ अर्ब अमेरिकी डलर बराबरको सम्पति नोक्सानी भयो भने अर्थतन्त्रमा १५ अर्ब अमेरिकी डलरभन्दा धेरैको क्षति भएको तथ्यांक छ । यो बाढी र त्यसपछि देखिएको लुलाई जलवायु परिवर्तनको प्रभावको रुपमा लिइएको छ ।

पानीको अभाव र खडेरी दक्षिण एसियामा जलवायु परिवर्तनको अर्को परिणाम हो । बढ्दो तापक्रम र वर्षाको ढाँचामा परिवर्तनले पानीका स्रोतहरू घटाउन योगदान पुर्‍याउँछ । यसले गर्दा कृषि उत्पादन, जीविकोपार्जन र समग्र जल सुरक्षामा चुनौती थप्छ । नेपालका हिमालमा हिमनदी द्रुत रुपमा पग्लनु गम्भीर चिन्ताको विषय हो । हिमनदी पग्लिदैं जाँदा यहाँबाट बग्ने पानीको बहाव बढ्नाले तल्लो तटीय क्षेत्रमा बाढीको सम्भावना बढ्दै जान्छ । त्यस्तै, तापक्रम बढ्दै जाँदा हिमताल फुटेर जनधनको व्यापक क्षति हुने जोखिम पनि बढ्दै जान्छ ।

कोशीजस्ता नेपालका नदी देशको कृषि क्षेत्रको जीवन रेखा हुन् । तिनीहरूले सिँचाइको लागि पानी उपलब्ध गराउँछन् र लाखौं किसानको जीविकोपार्जनलाई सहयोग गर्छन् । तर, बदलिँदो मौसमले नदीको बहावको ढाँचामा प्रतिकूल असर निम्त्याउँदै आएको छ र किसानले चाहिएको समयमा पानी पाउन सकेका छैनन् । यसले गर्दा कृषि उत्पादन र खाद्य सुरक्षामा नराम्रो असर परेको देखिएको छ । केही क्षेत्रहरूमा खडेरीको बढ्दो आवृत्तिले पानीको संकटलाई अझ जटिल बनाएको छ । किसानहरूले आफ्नो परिवार र समुदायलाई पुग्ने पर्याप्त बाली उब्जाउन संघर्ष गरिरहेका छन् ।

दक्षिण एसियाको अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रुपमा रहेको कृषि जलवायु परिवर्तनका कारण खतरामा परेको छ । वर्षाको ढाँचामा परिवर्तन, बढ्दो तापक्रम र बाढी र खडेरी जस्ता चरम मौसमी घटनाले कृषि उत्पादनमा प्रतिकूल असर पार्छ । तातो मौसममा हानिकारक किरा, किटाणु र रोग बढ्छ र यसले कृषि उत्पादकता घटाउन थप योगदान गर्दछ । फलस्वरूप, नेपाललगायत दक्षिण एसियाली देशमा खाद्य असुरक्षा बढ्दै गएको छ भने लाखौंको जीवन खतरामा पारेको छ ।

नेपालमा कृषिले देशको कुल ग्राहस्थ उत्पादनको एक चौथाई हिस्सा ओगटेको छ । परम्परागत रुपमा नै नेपालीहरु कुनै न कुनै रुपमा कृषिसँग आवद्ध छन् । विस्तारै व्यवसायिक रुप लिन लागेको कृषिले जनसंख्याको ठूलो प्रतिशतलाई रोजगारी दिइरहेको छ । वैज्ञानिक कृषि प्रविधिको अभावमा जलवायु परिवर्तनले हाम्रो कृषि उत्पादनलाई घटाइरहेको छ । किसानहरु जलवायु परिवर्तनसँग अनुकुलन हुन सकिरहेका छैनन् । अनिश्चित वर्षा, लामो खडेरी र मौसम परिवर्तनको ढाँचाले परम्परागत खेती गर्ने अभ्यासलाई बाधा पुर्याएको छ जसले किसानलाई बाली रोप्ने र फसल काट्ने सही समयको योजना बनाउन गाह्रो बनाउँदैछ । यो अनिश्चितताले खाद्य उत्पादनलाई मात्र असर गर्दैन, ग्रामीण अर्थतन्त्र र जीविकोपार्जनमा पनि दीर्घकालीन प्रभाव पार्छ ।

नेपाल भूपरिवेष्ठित देश भएकाले हाम्रो नजिक समुद्र नभएपनि यसको दीर्घकालीन प्रभावबाट अछुतो भने हुन सक्दैन । बढ्दो समुद्री सतहले तटीय रेखा भएका अन्य दक्षिण एसियाली राष्ट्रका लागि ठूलो खतरा निम्त्याएको छ । बंगलादेश, भारत र श्रीलंका जस्ता देशहरूमा तल्लो तटीय क्षेत्रहरू डुबानको जोखिममा छन् जसले समुद्र किनारका बासिन्दालाई विस्थापन गर्छ र तटीय पारिस्थितिकी प्रणालीलाई नोक्सान पुर्याउँछ । यसबाहेक, भूमिगत पानीको बढ्दो उपयोगले तटीय क्षेत्र कृषि र खानेपानी आपूर्तिमा चुनौती र जोखिम बढाउँछ ।

वैज्ञानिक कृषि प्रविधिको अभावमा जलवायु परिवर्तनले हाम्रो कृषि उत्पादनलाई घटाइरहेको छ । किसानहरु जलवायु परिवर्तनसँग अनुकुलन हुन सकिरहेका छैनन् । अनिश्चित वर्षा, लामो खडेरी र मौसम परिवर्तनको ढाँचाले परम्परागत खेती गर्ने अभ्यासलाई बाधा पुर्याएको छ जसले किसानलाई बाली रोप्ने र फसल काट्ने सही समयको योजना बनाउन गाह्रो बनाउँदैछ ।

सुन्दरवन, विश्वको सबैभन्दा ठूलो म्यानग्रोभ जंगल हो । बंगलादेश र भारतको तटीय क्षेत्रमा अवस्थित सुन्दरवनलाई युनेस्कोले विश्व सम्पदा स्थलको रुपमा सूचीकृत गरेको छ । यसले आँधीबेहरी र तटीय कटानको विरुद्धमा प्राकृतिक अवरोधको रूपमा काम गरिरहेको छ तर बढ्दो समुद्री सतह र सामुद्रिक चक्रवातको बढ्दो तीव्रताले सुन्दरवनको विचित्रको पारिस्थितिकी प्रणालीमा गम्भीर खतरा खडा गरिरहेको छ । विभिन्न कारणले सुन्दरवनको संवेदनशील सन्तुलनलाई असर गरिरहेको छ । यसले प्रतिष्ठित बंगाल बाघ र अन्य अनगिन्ती प्रजातिहरू सहित यसको समृद्ध जैविक विविधतालाई खतरामा पारिरहेको छ ।

जलवायु परिवर्तनले दक्षिण एसियाका बासिन्दाको स्वास्थ्यमा पनि दूरगामी प्रभाव पारेको छ । बढ्दो तापक्रमले मलेरिया र डेंगी ज्वरोजस्ता भेक्टर–जनित रोगको बृद्धिको लागि अनुकूल अवस्था सिर्जना गर्दछ । वर्षाको ढाँचामा परिवर्तन र बाढीले पानीजन्य रोगहरूमा योगदान पुर्‍याउँछ । एक दशकअघिसम्म लामखुट्टे नदेखिने हिमाली जिल्लामा समेत पछिल्ला वर्षमा लामखुट्टेको टोकाइबाट हुने डेंगी ज्वरोका विरामी देखिनुले जलवायु परिवर्तनको चरम प्रभावको सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ ।

नेपालमा जलवायु परिवर्तनले स्वास्थ्यमा पर्ने असर पहाडी समुदायमा पनि व्यापक देखिएको छ । हिमनदी पग्लदैं गर्दा सफा पानीका स्रोतको उपलब्धतामा चुनौती खडा भएको छ र मानिसहरू पिउन र दैनिक प्रयोजनका लागि दूषित पानीमा भर पर्न बाध्य छन् । यसले पखाला र हैजाजस्ता पानीजन्य रोगको प्रकोप बढ्दै गएको छ । सजिलै सर्ने यस्ता रोगले बालबालिका र बृद्धबृद्धाको जीवनलाई नै जोखिममा राखेको छ । साथै, परिवर्तनशील जलवायुले आदिवासी समुदायको परम्परागत ज्ञान र अभ्यासलाई असर गरेको छ । सदियौंदेखि परम्परागत ज्ञान र सीपको अभ्यास गरिरहेका उनीहरुलाई जलवायु परिवर्तनको कारण हुने स्वास्थ्यसम्वन्धी समस्याको जोखिममा पार्छ ।

त्यसो त, दक्षिण एसिया वा नेपाल मात्र होइन, समग्र विश्व नै जलवायु परिवर्तनको असरबाट आक्रान्त छ । उत्तरी अमेरिकामा भएको आगलागीले त्यस क्षेत्रमा वायु प्रदूषणसँगै तापक्रम बृद्धि गराएको छ । त्यस्तै, पछिल्ला केही वर्षमा युरोपमा अनपेक्षित गर्मी बढेको खबर सुन्न पाइएको छ । गत साता मात्र मेडिटेरियन समुद्रको नजिकै पर्ने दक्षिणी युरोपका स्पेन, इटाली र ग्रीसमा अत्याधिक गर्मी हुने प्रक्षेपण गरिएको थियो । यसले गर्दा ती देश घुम्न जाने  पर्यटकको संख्या घटेर अर्थतन्त्रमा प्रभाव पार्ने समेत विज्ञले बताएका छन् ।

दक्षिण एसिया र नेपालमा जलवायु संकटलाई सम्बोधन गर्न तत्काल पहल आवश्यक छ । हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घटाउन, दिगो कृषि र पानी व्यवस्थापन अभ्यासहरू प्रवर्धन गर्न, चरम मौसमी घटनाको सामना गर्न पूर्वाधारको सुदृढीकरण गर्न र जलवायुबाट हुने स्वास्थ्य चुनौतीको सामना गर्न स्वास्थ्य सेवा प्रणालीमा सुधार गर्नमा केन्द्रित हुनुपर्छ । दक्षिण एसियाली देशलाई जलवायु परिवर्तनको सामना गर्न र यहाँ बस्ने जनसंख्याको हितको रक्षा गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र समर्थन महत्वपूर्ण छ ।

अब काम गर्ने समय हो । जलवायु संकटलाई सम्बोधन गर्न असफल भएमा अपरिवर्तनीय नतिजाहरू देखिने छन् जसले दक्षिण एसिया मात्र होइन सम्पूर्ण ग्रहलाई असर गर्नेछ । जलवायु परिवर्तनको विश्वव्यापी चुनौतीको सामना गर्न र सबैका लागि सुरक्षित र दिगो भविष्य सिर्जना गर्न सरकारहरु र समुदायहरुले हातेमालो गर्नु महत्वपूर्ण छ ।