बाजा संरक्षणमा यस्तो लगाव! (भिडिओसहित)

चार वर्ष अगाडि एकजना चिनियाँ थाङ्का सङ्कलकले बेइजिङको दक्षणपट्टि रहेको उनको घरमा बोलाएका थिए। त्यो क्षेत्र मेरा लागि नयाँ थियो। तसर्थ उनी आफैँ मलाई लिन आए। फर्कदा मलाई बस चढाइ दिए। दुई तले बसको माथिल्लो तलामा बसेर साँझको झिलिमिली बेइजिङ हेर्दै यात्रा गर्नु आफैँमा रोचक हुने नै भयो।

यताउताको रमाइलो हेर्दै गर्दा मेरा आँखा कुनै साइनबोर्डमा गएर टक्क रोकिए। बेइजिङको पश्चिमतिर तेस्रो चक्रपथको आडैमा एउटा व्यावसायिक भवनमा राता अक्षरमा लेखिएको थियो ‘चीन नेपाल सांस्कृतिक केन्द्र’। बेइजिङमा नेपालीमै साइनबोर्ड देख्नु आश्चर्य जनक मान्नुपर्छ। मैले लोकेसन याद गरेँ। साँझ परिसकेकाले भोलिपल्ट त्यहाँ पुग्ने मेरो ध्याउन्न बन्यो।

भोलिपल्ट त्यहाँ पुगेर कुरा बुझ्दा नेपाललाई माया गर्ने केही चिनियाँहरुले चीन नेपाल सांस्कृतिक केन्द्र खोलेका रहेछन्। भवनको जमिनमुनिको तलामा उनीहरुको कार्यालय रहेछ। त्यहाँ केही नेपाली उत्पादनलाई वरिपरी प्रदर्शनी गरिएको थियो। थाङका, मूर्ति, पस्मिना अनि केही नेपाली बाजागाजाहरु।

सारङ्गी र पञ्जेबाजा देख्ता म निकै भावुक भएँ। नेपालबाट ल्याइएका बुद्धका मूर्ति, थाङ्का, सिङ्गिङ बोल मैले यदाकदा देखेकै हुँ। व्यापार मेलामा पनि यी साधन हुन्थे नै। तर, नेपाली बाजागाजाले मेरो अन्तरमनलाई छोयो। सोचेँ सारङ्गी, नौमती बजा, पञ्चेबाजा लगायतका नेपाली मौलिक बाजालाई नयाँ पुस्ताले बिर्सदै गर्दा यी चिनियाँले के सुरमा यहाँ ल्याएर राखे कुन्नि?

म गीत सङ्गीत सुन्छु। मलाई कुनै पनि वाद्यवादन बजाउन आउँदैन। अथवा भनौँ बजाउन आउँछ तर तालसुर मिलाउन आउँदैन। ताल सुर मिलाएर बजाउन नआए पनि ती यन्त्रबाट आएको धुन सुन्न औधी मन लाग्छ। अरुलाई पनि यस्तै हुन्छ होला। हामी गीत गाउन नजाने पनि सुन्न लालायित हुन्छौँ, गुन्गुनाउँछौँ।

नारायण गोपालको एउटा गीत छ –

‘एउटा मान्छेको मायाले कति फरक पर्दछ जिन्दगीमा…’

गीत न हो आखिर। हाम्रै जिन्दगीमा मेल खाएजस्तो पनि लाग्ने, मनोरञ्जन पनि दिने, दुःख पनि बोक्ने, मन पनि छुने।

यो गीतको अर्थ चाहिँ छ महिना अगाडि चीनको पश्चिम उत्तरमा पर्ने सिन्च्याङ भ्रमणमा गएको बेला मैले राम्रैगरी महसुस गर्न पाएँ।

सिन्च्याङको यिली प्रिफेक्चरको यिनिङ टाउनमा एकजना गजबका मान्छे भेटिए। हो त्यतिबेला मैले नारायण गोपालको उक्त गीत सम्झिएँ ‘एउटा मान्छेको मायाले कति फरक पर्दछ जिन्दगीमा’।

दुई दर्जनभन्दा बढी विभिन्न देशका हामी पत्रकारहरुलाई सिन्च्याङ प्रान्तको अवलोकन भ्रमण गराउने क्रममा गत जुन २३ तारिख एउटा सङ्ग्रहालयमा लगिएको थियो। अल्पसङ्ख्यक जातिको इतिहास र संस्कृति झल्किने उक्त सङ्ग्रहालयको दोस्रो तलामा सिँडी चढ्दै गर्दा एकजना गज्जबका मान्छे भर्‍याङको टाउकामा हामीलाई स्वागत गर्न उभिएका थिए।

खैरो कपाल, निला आँखा, सुगाको चुच्चो जस्तै नाक र सेतो छाला भएका उनी चिनियाँ जस्ता पटक्कै थिएनन्। सिन्च्याङ प्रान्तमा ऊइगुर जातिका अल्पसङ्ख्यक मानिस बस्छन्। भ्रमणका क्रममा मैले थुप्रै ऊइगुर जातिका व्यक्तिसँग भेट गरी कुराकानी गरिसकेको थिएँ। उनी त ऊइगुर जस्ता पनि थिएनन्। मैले सहकर्मी ललिताजीलाई कानमा खुसुक्क सोधिहालेँ ‘यिनी त विल्कुल फरक पो छन् त! चिनियाँ नै हुन् र?’

ललिताजीले उनी रसियन अल्पसङ्ख्यक जातिका चिनियाँ भएको बताइन्। सिन्च्याङ प्रान्तमा रसियन अल्पसङ्ख्यक जातिका चिनियाँहरु पनि रहेछन्, निकै कम सङ्ख्यामा।

उक्त सङ्ग्रहालयको दोस्रो तला अनौठो बाजाले भरिभराउ थियो। कमसेकम मेरा लागि चाहिँ त्यो बाजा अनौठै थियो। त्यो बाजालाई भिडियोतिर देखेको त थिएँ तर नजिकैबाट हेर्न पाएको थिइँन। हार्मोनियमजस्तै लाग्ने त्यो बाजाको अंग्रेजी नाम रहेछ ‘आर्कोडियन’। यसलाई नेपालीमा के भनिन्छ भन्ने कुरा थाहा नपाएर मैले यस आलेखमा आर्कोडियन नै उल्लेख गरेको छु।

हामीलाई स्वागत गर्ने व्यक्ति रहेछन् अलेक्जेन्डर सेर्गिभिच जाजुलिन। ६३ वर्षका अलेक्जेन्डर आर्कोडियनका सङ्कलक, मर्मतकर्ता, वाद्यवादक, प्रशिक्षक, अध्येता, अनुसन्धधानकर्ता अथवा सबैथोक रहेछन्।

आर्कोडियनसँग अलेक्जेन्डरको अन्योन्याश्रित बनेको जीवनको पाटोले चार दसक नाघिसकेको रहेछ। उनी सबै आर्कोडियन बजाउन मात्र होइन मर्मत गर्न पनि जान्दा रहेछन्। उनले ती आर्कोडियनहरु चीन बाहेक रुस, जर्मनी, चेक गणतन्त्र, जातिकिस्तान, उज्वेकिस्तान, भारत लगायत २० मुलुकबाट सङ्कलन गरेका रहेछन्। कुनै कुनै बाजा त तीन सय वर्ष पुराना पनि थिए। १२ सय वर्गमिटर क्षेत्रफलको सङ्ग्रहालयमा ८ सयभन्दा बढी प्रकारका आर्कोडियन राखिएको थियो।

विदेशी पत्रकारसँग अलेक्जेन्डरले आफ्नो जीवनमा आर्कोडियम कसरी गाँसिन आयो भन्ने कुराको छोटकरी जानकारी दिए।

उनका बुबा बाजागाजाका सोखिन रहेछन्। बुबाले आर्कोडियन बजाएको अलेक्जेन्डरमा बाल्यकालदेखि नै प्रभाव परेको रहेछ। १८ वर्षको उमेरमा उनले पहिलोपटक एउटा आर्कोडियन किनेर ल्याएको सुनाए। त्यतिबेला उनी माछा मार्ने र आंशिक रुपमा काम गर्ने गरेको र आफूसँग भएको सबै पैसा खर्च गरेर किनेर ल्याएको बाजाले उनको जिन्दगीमा नयाँ घुम्ती सिर्जना गरेको निकै हँसिलो हुँदै बताए।

जिन्दगीको यात्रामा उनी सीमा व्यापारमा संलग्न भए। व्यापारका क्रममा विभिन्न ठाउँमा पुग्दा बिग्रिएर मिल्काइएका आर्कोडियनहरु देखे र तिनलाई घरमा ल्याएर मर्मत गर्न थाले। त्यसपछि त उनले विभिन्न देशबाट पुराना आर्कोडियनहरु खरिद गरेर सङ्कलन गर्न थाले।

कुराकानीका क्रममा उनले भने ‘थोत्रा आर्कोडियनहरुलाई मर्मत गरेर प्राण भर्दा मलाई अथाह उपलब्धि प्राप्त भएको महसुस हुन थाल्यो।’

उनले आर्कोडियन मर्मत गर्दा निर्माण कम्पनीबाट पाटपूर्जा मगाउने काम एकदमै कम गरेको पनि सुनाए। उनी आफैँ पार्टपूर्जा बनाउँदा रहेछन् र जडान गरेर नयाँ जस्तै रुपमा परिणत गर्न सक्छन्।

उनले धेरै व्याख्या गर्नै परेन। उनको कला, सीप, ज्ञान, बुद्धि र मिहिनेत सङ्ग्रालयभरि फिँजिएका थिए। ती प्रमाणलाई नजिकैबाट हामी नियाली रहेका थियौँ। अझ उनले हामीलाई आर्कोडियम बजाउन सिकाए पनि।

उनले एकल र सामूहिक रुपमा आर्कोडियम बजाएर सुनाए। आहा! कस्तो मिठो धुन, कति कर्णप्रिय लय!

उनले सङ्गीतको कुनै औपचारिक कक्षा लिएका छैनन्। सन् २००२ मा चीनका प्रख्यात आर्कोडियन वाद्यवादक चाङ चिछिआङसँग साङ्गीतिक प्रस्तुति दिए। सन् २००४ मा उनले कजाकस्थानका आर्कोडियन विज्ञसँग पनि प्रस्तुति दिएका रहेछन्। उनको ख्याति चीनमा मात्र होइन विदेशमै पुगेको यी प्रसङ्गले पुष्टि गर्छ।

अलेक्जेन्डरले आफ्नो भएभरको कमाइ खर्च गरेर आफ्नै घरमा सानो आर्कोडियन सङ्ग्रहालय निर्माण पनि गरेका रहेछन्। सङ्ग्रहालय सानो भएकाले उनले सबै आर्कोडियनलाई प्रदर्शनीमा राख्न संभव थिएन। त्यतिबेला कसैले उनलाई सबै आर्कोडियन खरिद गर्ने प्रस्ताव गर्दै दुई करोड चिनियाँ युआन (३९ करोड नेपाली रुपैयाँभन्दा बढी) दिने प्रस्ताव गरेको तर आफूले उक्त प्रस्तावलाई अस्वीकार गरेको उनले बताए।

अलेक्जेन्डरको आर्कोडियनप्रतिको लगाब र निरन्तर साधना देखेर सन् २०१९ मा सिन्च्याङ प्रान्तको यिनिङ टाउन र चीनको च्याङ्सु प्रान्तले ४० लाख चिनियाँ युआनभन्दा बढी खर्च गरेर उक्त सङ्ग्रहालय निर्माण भएको रहेछ।

सङ्ग्रहालय निर्माण भएपछि उनले आफ्नो सपना साकार भएको ठानेका छन्। उनी दिनभर सङ्ग्रहालयमा बस्छन्। पर्यटक आउँदा आर्कोडियन बजाएर सुनाउँछन्। खाली समयमा आर्कोडियनको मर्मत गर्दछन्। सिक्न चाहनेका लागि आर्कोडियन बजाउन र निर्माण गर्न सिकाउँछन् पनि।

अलेक्जेन्डरलाई सबैभन्दा खुशी लागेको चाहिँ उनकी छोरी आन्याले पनि उनलाई पछ्याएकी छन्। आफ्नो उत्तराधिकार पाउँदा उनलाई बेग्दै आनन्द लागेको सुनाए। अहिले आन्या पनि आर्कोडियम बजाउन र मर्मत गर्न सक्ने भइसकेकी छन्।

आर्कोडियन सङ्ग्रहालयको अवलोकन गरेर फर्किएपछि म छटपटिएँ। ठमेलतिर विदेशी पर्यटकलाई सारङ्गी बजाउँदै बेच्न खोज्ने युवाहरु आँखामा नाचे। रेसम फिरिरी गीतलाई विश्वमै प्रख्यात बनाउन सारङ्गीको अनुपम देन छ।

आफ्नै बाल्यकाको झल्को नाच्यो आँखामा। हामी सानो छँदा इलामका ग्रामीण क्षेत्रमा हुने बिहेमा नौमती बाजा रन्किन्थ्यो। प्याङका दर्जी दाइले नरसिङ्गा फुकेको डाँडा पारि पनि टट्कारो सुनिन्थ्यो। ठूलो भुँडी भएकाले होला उनलाई सबैले भुँडे दमाइ भन्थे। नयाँबजारका जन्तरे दर्जीले आँगनमा खुट्टाको आकर्षक तालमा वरिपरी घुम्दै मसक फिट्दा सबैजना झुरुप्प भेला भएर मन्त्रमुग्ध हुन्थे। बिहेको सिजनमा उनीहरुलाई एक महिना अगाडि नै बुक गर्नुपर्थ्यो। भ्याइनभ्याइ हुने भएकाले बजा बजाउने दर्जीहरुको फुर्सद नहुँदा बिहे सरेका थुप्रै उदाहारण हुन्थे ऊ बेला।

हिजोआजको बिहेमा यस्तो देख्न कहाँ पाउनू।

नेपाली बाजागाजाको अवस्था बुझ्न इन्टरनेटमा खोजी गरेँ। त्रिपुरेश्वरतिर एउटा सङ्ग्रहालय छ भन्ने जानकारी पाएपछि उत्साही भएर हेरेँ। फेसबुकमा मित्र रहेका रामप्रसाद कर्णेलको सक्रियतामा सङ्ग्रालय स्थापना भएको जानकारी पाएँ। ओहो कसैलाई त बाजागाजाको माया रहेछ भन्ने लागेर थोरै सन्तोष भयो।

आलेखमा मैले नारायण गोपालको स्वरमा रहेको ‘एउटा मान्छेको मायाले कति फरक पर्दछ जिन्दगीमा’ बोलको गीतको प्रसङ्ग उठाएको छु। कुनै मान्छेको मायाले एउटा व्यक्तिको जिन्दगीमा मात्र होइन समाज, राष्ट्र, संस्कृति र पुस्तामा नै फरक पार्ने रहेछ।

नयाँ पुस्ताले आफ्नै बाजागाजा, संस्कृति, रीतिस्थिति, संस्कारको जानकारी पाउने अधिकारलाई नजानिँदो रुपमा हामी बन्देज गर्दैछौँ। यस्ता कुरामा व्यक्ति होइन राज्यले पहल गर्नुपर्छ। राज्यसँग साधन छ, स्रोत छ, पहुँच छ अनि राज्य सक्षम पनि छ।

राजनीतिक मुद्दामा केन्द्रित रहने राजनीतिक प्रणाली र कुर्सीमा लिप्त रहने नेता भएको देशमा सांस्कृतिक उपनिवेश बनेको पत्तै नहुने रहेछ। राजन राईले रीमा गुरुङलाई भन्दै गरेको यो गीत राज्य संयन्त्रले सुन्यो कि सुनेन कुन्नि！ –

कान थापेर सुनिदेउ बैनी रीतिस्थिति बिग्रेर गइसक्यो

मादलु र डम्फु दुवैलाई माकुरीले जालो नै लाइसक्यो।

(फोटो तथा भिडियोः चेतनाथ आचार्य)