सांस्कृतिक कूटनीतिमार्फत पर्यटनमा कायापलट

गत सोमबार (२ जेठ) भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले लुम्बिनी भ्रमण गरेका छन्। उनको भ्रमणले भविष्यमा लुम्बिनी आउने भारतीय पर्यटकको संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि हुने सम्भावना छ।

बुद्ध पूर्णिमाकै दिन भएको भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीको लुम्बिनी भ्रमणले नेपाललाई तीन‌ओटा क्षेत्रमा लाभ हुन सक्छ। विश्व पर्यटन बजारमा लुम्बिनीको थप प्रचार, भारतीय पर्यटक वृद्धि र भरखरै निर्माण सम्पन्न भएको गौतबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको प्रचार गरी तीन‌ओटा क्षेत्रमा नेपालले मोदीको भ्रमणलाई प्रयोग गर्नुपर्छ।

भगवान गौतम बुद्धको जन्म आफ्नो देशमा भएको कुरालाई भारतीय नेताहरुले नियतवश प्रचार गर्दै आएका छन्। यहाँ ‘नियतवश’ शब्द किन प्रयोग गरिएको हो भने भारतीय नेताहरुलाई बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी हो र त्यो नेपालमा पर्छ भन्ने कुरा राम्ररी थाहा छ। तर बुझ पचाएर उनीहरु बुद्धको जन्मस्थल भारतमा भएको भन्दै विश्व पर्यटन बजारमा भ्रम छर्न लागिरहेका छन्। स्वयं मोदीले पनि प्रधानमन्त्रीका रुपमा पहिलोपटक संयुक्त राष्ट्रसंघलाई सम्बोधन गर्दा ‘बुद्ध भारतमा जन्मिएका’ भनेर गलत बोलेका थिए। पछि आफूले गलत बोलेको भन्दै मोदी माफी माग्न बाध्य भए।

मोदीको लुम्बिनी भ्रमणले बुद्धको जन्मस्थलबाट भारतले चलाएको भ्रम चिर्ने कार्य गरेको छ। यस तथ्यबाट विश्व पर्यटन बजारबाट नेपालले लाभ उठाउन सक्छ।

मोदीको भ्रमणले अब लुम्बिनी आउने भारतीयको संख्यामा वृद्धि हुनेछ भन्ने कुरामा मोदीको मुक्तिनाथ भ्रमणलाई उदाहरणका रुपमा लिन सकिन्छ।

मोदीले सन् २०१८ मे दोश्रो हप्ता जनकपुरपछि मुक्तिनाथको भ्रमण गरेका थिए। मोदीको मुक्तिनाथ भ्रमणपछि सो क्षेत्रमा पुग्ने भारतीय तथा बाह्य पर्यटकको संख्या बढेको छ। मोदीको भ्रमणपछि मुक्तिनाथ यात्रा गर्ने भारतीय तीर्थयात्रीको संख्यामा दोब्बरले वृद्धि भएको होटल संघ नेपाल पोखराका अध्यक्ष लक्ष्मण सुवेदीले प्रतिक्रिया दिएका छन्। यही दृष्टान्तले पनि अब लुम्बिनी भ्रमण गर्ने भारतीय संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि हुनेछ।

मोदीको लुम्बिनी भ्रमणले त्यहाँ भरखरै निर्माण सम्पन्न भएको गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको पनि प्रवर्द्धन भएको छ। बुद्ध जयन्तीकै दिन जजिरा एयरलाइन्सले अन्तर्राष्ट्रिय उडान शुरु गरेको छ। श्रीलंका, लाओस्, कम्बोडिया, थाइल्याण्ड, भियतनाम, म्यान्मार लगायतका बौद्धमार्गी देशहरुले छोटो समय नेपाल भ्रमण गर्दै लुम्बिनी पुग्ने इच्छा लिने गर्दछन्। त्यहाँ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल खुलेको छ भन्ने थाहा पाएपछि उनीहरुमा स्वाभाविक उत्साह थपिनेछ। भलै तत्काल ती देशका हवाई सेवासँग गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल नजोडिएको भए पनि मोदीको भ्रमणकै दिन गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको उद्घाटन भएकाले यसको प्रचारमा थप शक्ति मिलेको छ।

नेपालको आर्थिक विकास गर्नका लागि पर्यटन क्षेत्रको विकास अपरिहार्य छ। पर्यटक भित्र्याउनका लागि सांस्कृतिक कूटनीति चाहिन्छ। नेपालको पर्यटनका लागि दुई छिमेकी मुलुक भारत र चीनका पर्यटक सबैभन्दा दिगो र भरपर्दो स्रोत हुन्।

नेपालको उत्तरी सीमा चीनको तिब्बत स्वायत्त प्रदेशसँग जोडिन्छ। ९९ प्रतिशत तिब्बतीहरु बौद्ध धर्म मान्छन्। तिब्बतको कैलाश पर्वत र मानसरोवर हिन्दू र बौद्ध दुवै धर्मावलम्बीहरुका लागि उत्तिकै महत्वका तीर्थस्थल हुन्।

कैलाशदेखि लुम्बिनी हुँदै भारतको कुशीनगर जोड्ने सांस्कृतिक पर्यटन कोरिडरको विकास गरेमा तीनओटै देशले ठूलो लाभ लिनेछन्। त्यसमा पनि सबैभन्दा धेरै फाइदा नेपाललाई हुनेछ।

सांस्कृतिक प्रचार गरेर चिनियाँ पर्यटकलाई नेपाल भित्र्याउनका लागि नेपालले अझै गहन ढङ्गले प्रयास गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। भारतमा जस्तै चिनियाँमा पनि बुद्धको जन्मस्थलका बारेमा भ्रमहरु रहेका छन्। ती भ्रमलाई चिर्दै सशक्त रुपमा सांस्कृतिक सम्पदाको प्रचार गरेमा थुप्रै चिनियाँ पर्यटकको गन्तव्य नेपाल हुन सक्छ।

सन् २०१९ मा बेइजिङमा बुद्धजयन्ती मनाउँदाको एउटा घटना स्मरणयोग्य छ। चिनियाँ बुद्धधर्मसंघले बेइजिङको पश्चिममा रहेको पाताछु मन्दिरमा आयोजना गरेको बुद्धजयन्ती समारोहमा नेपालसँगै भारत, श्रीलंका, थाइल्याण्ड, म्यान्मार, कम्बोडिया, भियतनामलगायतका राजदूतहरुलाई आमन्त्रण गरिएको थियो।

बुद्ध जयन्तीको अघिल्लो दिन चिनियाँ बुद्धधर्म संघका उपाध्यक्ष यान चुएको मन्तव्यलाई नेपालीमा अनुवाद गरेर मलाई सम्पादन गर्न दिइएको थियो। सम्पादन गर्ने क्रममा ‘बुद्ध भारतमा जन्मिएका थिए’ भन्ने वाक्यांश रहेको थाहा पाएपछि मैले यो गलत कुरा भयो भनेर सम्पादन गर्न दिने व्यक्तिलाई भनेको थिएँ। जसले मलाई सम्पादन गर्न दिएको थियो, ऊसँग मन्तव्य नै फरक पार्ने ल्याकत थिएन। अनि त्यत्रो ठूलो नेतालाई सच्याउन सुझाव दिने आँट पनि थिएन।

बुद्ध जयन्ती मनाउन चीनका लागि तत्कालीन नेपाली राजदूत लीलामणि पौड्यालसँग जाने मौका मैले पनि पाएको थिएँ। राजदूतको गाडीमा चढेपछि मैले पौड्याललाई उक्त कुरा सुनाएँ। उनले तुरुन्तै आफ्नो सचिवलाई फोन गरेर आयोजकको तर्फबाट मन्तव्यमा उल्लेख भएको ‘बुद्ध भारतमा जन्मिएका थिए’ भन्ने वाक्यांश नसच्याए आफू समारोहमा सहभागी नहुने कुरा आयोजकलाई भन्न लगाए। राजदूतका निजी सचिवले तुरुन्तै आयोजकलाई सो कुराको जानकारी गराइन्। त्यतिन्जेल राजदूत पौड्याल गाडी रोकेर बाटेमै पर्खिरहे। सचिवले राजदूतलाई फोन गरेर भनिन्, ‘मैले आयोजकलाई भनेपछि उनीहरुले सच्याउने भनेका छन्। तपाईं जसरी भए पनि समारोहमा गइदिनुहोस् भन्ने उहाँहरुको अनुरोध छ।’

राजदूत पौड्याल समारोहमा पुगेपछि गाडीमै आएर आयोजकका एकजना अधिकारीले गल्ती भएको भन्दै माफी मागे। पछि मन्तव्यमा चिनियाँ बुद्ध धर्म संघका उपाध्यक्ष यान चुएले ‘बुद्ध भारतमा जन्मिएका थिए’ भन्ने वाक्यांश हटाएर वाचन गरे।

बौद्ध धर्म मान्ने ३५ करोड चिनियाँहरुको प्रनिधित्व गर्ने चिनियाँ बौद्धधर्म संघका जिम्मेवार व्यक्तिको लिखित मन्तव्यमा बुद्ध भारतमा जन्मिएका थिए भन्नु खेदजनक थियो।

केही वर्ष अगाडिसम्म चिनियाँ विद्यालयका पाठ्यपुस्तकमा बुद्ध भारतमा जन्मिएका थिए भन्ने कुरा उल्लेख रहेको कुरा चिनियाँहरु नै बताउने गर्छन्। चिनियाँ बौद्धधर्मसँग सम्बन्धित विभिन्न गुम्बा तथा सम्पदामा रहेका सूचना पाटीमा बुद्ध भारतमा जन्मिएको कुरा अध्यापि छँदैछ।

भारतले नियतवश चलाएको भ्रमको पछि अर्को छिमेकी मुलुक चीन पनि लाग्दा नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा ठूलो क्षति पुगेको छ। बौद्ध धर्म मान्ने थुप्रै चिनियाँहरु एकपटक बुद्धको जन्मस्थल पुग्ने विचार राख्छन्। तर उनीहरुलाई बुद्ध भारतमा जन्मिएका हुन् भन्ने भ्रम छ। चिनियाँहरु भारत जान डराउँछन्। चिनियाँका लागि नेपाल भ्रमण जस्तो भारत भ्रमण सुरक्षित छैन भन्ने चिनियाँहरुमा छाप रहेको छ।

चीनका तीन‌ओटा बौद्ध सम्पदामा भगवान बुद्धको अस्थिधातु राखिएको छ। बेइजिङको उल्लिखित पाताछु मन्दिरमा बुद्धको दाँत छ। त्यसैगरी पल्लो शान्षी प्रान्तको फामेन मन्दिरमा बुद्धको साहिँली औँलाको हड्डी राखिएको छ। उक्त मन्दिर क्षेत्रमा चीनले सन् २००९ मा नमस्ते प्यागोडा बनाएको छ। दुवै हात जोडेर नमस्ते गरेको आकारमै बनाइएको यो प्यागोडाको साइनो पनि नेपालसँग जोडिएको छ। बुद्धको पवित्र अस्थि रहेको ठाउँमा नमस्ते प्यागोडा बनाएर पल्लो शान्षी प्रान्तले पर्यटकलाई आकर्षित गरिरहेको छ।

त्यसैगरी चीनको पूर्वमा पर्ने च्याङ्सु प्रान्तको छिसिया मन्दिरमा बुद्धको खप्पर राखिएको छ। बेइजिङको पाताछु, पल्लो शान्षी प्रान्तको फामेन मन्दिर र च्याङ्सु प्रान्तको छिसिया मन्दिर चिनियाँ बौद्धधर्मावलम्बीहरुका लागि मात्र नभएर समस्त पर्यटकका लागि उत्कृष्ट गन्तव्य सूचीमा परेका छन्।

जहाँ बुद्धका पवित्र अस्थि हेर्नका लागि करोडौँ पर्यटक झुम्मिन्छन् भने ती पर्यटक बुद्धको जन्मस्थल हेर्न पक्कै पनि लालायित हुन्छन् नै। चिनियाँ पर्यटक विश्व पर्यटन बजारका आधारस्तम्भ हुन्। विगत केही वर्षदेखि नेपाली पर्यटन बजारको अफसिजन समयमा पनि चिनियाँ पर्यटकले उत्साह थपेका छन्। कोरोना महामारीपछि जुर्मुराउँदै गरेको पर्यटन क्षेत्रका लागि चिनियाँ पर्यटक आकर्षण गर्नुको विकल्प छैन।

चीनले नेपाललाई पर्यटकीय गन्तव्य सूचीमा सन् २००१ को नोभेम्बरमा छनोट गरेको हो। सन् २००० अप्रिल १५ तारिख नेपाल र चीनबीचमा नेपालमा चिनियाँ पर्यटकलाई भ्रमण खुल्ला गराउने समझदारीपत्रमा हस्ताक्षर भएपछि त्यसको एक वर्षपछि चीनले नेपाललाई गन्तव्य सूचिमा समावेश गरेको थियो। चीन सरकारले सन् २००२ मा चीन राष्ट्रिय पर्यटन प्रशासनलाई औपचारिक रुपमा चिनियाँ पर्यटकलाई नेपाल भ्रमण गराउन निर्देशन दिएपछि सोही वर्षको जुनमा चिनियाँ नागरिकहरु पहिलोपटक पर्यटकका रुपमा नेपाल भ्रमणमा गएका थिए। त्योभन्दा अगाडि चिनियाँहरु ‘अफिसियल भिजिट’का रुपमा नेपाल जाने गर्दथे। सर्वसाधरण चिनियाँ पर्यटकलाई नेपाल भ्रमण गर्न अनुमति थिएन।

चीनले पर्यटनका लागि नेपाल गन्तव्य खुल्ला गरेपछि नेपाल भ्रमण गर्ने चिनियाँ पर्यटकको संख्या क्रमशः वृद्धि हुँदै गएको छ। सन् २०१५ मा नेपालमा गएको विनाशकारी भूकम्प पनि चिनियाँ पर्यटक वृद्धि गर्ने माध्यम बन्न पुगेको छ। भूकम्पपछि नेपालको पुनःनिर्माणमा चीनले गरेको सहयोगलाई लिएर चीनमा व्यापक प्रचार भएको छ। त्यस अगाडि नेपालमा छायाङ्कन भएको चिनियाँ चलचित्र ‘तङ फङ लाई’ (अंग्रेजीमा अपन द विण्ड)ले पनि नेपाली पर्यटन प्रवर्द्धन गरेको छ।

एक अर्ब ४३ करोड हाराहारी जनसंख्यामध्ये सर्वसाधारण चिनियाँमध्ये कमैलाई मात्र नेपालको बारेमा थाहा छ। चिनियाँ सञ्चार माध्यममा नेपालका बारेमा न्यून सामग्री भेटिन्छन्। नेपालको प्रचारप्रसारमा नेपालसँग प्रगाढ सम्बन्ध राख्ने केही चिनियाँ, नेपालमा लगानी गर्ने चिनियाँ कम्पनी, दोहोर्‍याएर अथवा तेहेर्‍याएर नेपाल भ्रमण गर्ने व्यक्ति, नेपाल र नेपालीका बारेमा खोज अनुसन्धान गर्ने अध्येता, नेपालसँग जोडिएका पूर्व कूटनीतिज्ञ लगायतका चिनियाँले चीनमा नेपाल प्रवर्द्धन कार्यमा महत्वपूर्ण भूमिका सिर्जना गरेका छन्।

विश्व पर्यटन बजारमा सबैभन्दा ठूलो हिस्सा चिनियाँ पर्यटकले लिएका छन्। सबैभन्दा खर्चालु पर्यटक पनि चिनियाँ नै हुन। नेपालमा पनि चिनियाँ पर्यटक सबैभन्दा धेरै खर्च गर्नेमा रहेका छन्। सन् २०१० मा नेपाल राष्ट्र बैकले सार्वजनिक गरेको तथ्याङ्कअनुसार नेपाल भ्रमण गर्ने चिनियाँ पर्यटकले दैनिक सरदर ८० अमेरिकी डलर खर्च गर्छन्। अन्य देशका पर्यटकले भने ४३ डलर मात्र खर्च गर्ने गरेको सो तथ्याङ्कमा उल्लेख छ। यो तथ्याङ्क १२ वर्ष अगाडिको हो।

नेपाली पर्यटन क्षेत्रको आशारशिला बन्ने चिनियाँ बजारमा नेपालको औपचारिक प्रवर्द्धन झारा टार्ने र औपचारिकमा मात्र सीमित बनेको देखिन्छ। नेपाल पर्यटन बोर्डले चीनका केही होटलमा सीमित मान्छे बोलाएर गरिने प्रवर्द्धनात्मक कार्यक्रमले खासै काम काट्दैन।

प्रभावकारी रुपमा चिनियाँ पर्यटकलाई आकर्षित गर्नका लागि चिनियाँ भाषामा श्रव्यदृश्यका सामग्री निर्माण गरेर चिनियाँ सञ्चार माध्यममा प्रचारप्रसार गर्नुपर्छ। चिनियाँ चलचित्र र गीतको छायाङ्कनका लागि नेपालमा आमन्त्रण गर्नुपर्छ। सांस्कृतिक कूटनीति चाल्नुपर्छ। सांस्कृतिक कूटनीतिमार्फत नेपाली पर्यटन क्षेत्रले काँचुली फेर्न सक्छ।