१६० वर्षे नेपाल-चीन चिया कूटनीति

चीनले ८ हजारभन्दा बढी नेपाली उत्पादनलाई आयात गर्नका लागि शून्य भन्सार सुविधा दिने नेपालसँग सम्झौता गरेको छ। यही नीति बुझेर अर्घाखाँचीका प्रमोद घिमिरेले केही महिना अगाडि नेपाली चियालाई चीनमा ल्याए। आफ्नो अर्डर चीन आइपुगेपछि ३८ प्रतिशत भन्सार शुल्क तिर्नुपरेपछि घिमिरे आश्चर्यमा परे।

नेपालले चीनसँग शून्य भन्सार सुविधाको सम्झौता गरेपनि मापदण्ड अनुसारको प्रयोगशालामा परीक्षण गराएर चीनको भन्सार प्रशासन कार्यालयमा प्रमाणित गर्नुपर्ने थियो। अहिलेसम्म नेपालले यो प्रकृया पूरा नगरेकाले घिमिरले चियाको भन्सार शुल्क तिर्नु परेको हो।

नेपालका पूर्वी क्षेत्र इलाम, पाँचथर, झापा लगायतका जिल्लामा उत्पादित चिया युरोपतिर निर्यात हुँदै आएको छ। पछिल्लो समय नेपाली चियालाई चिनियाँले पनि मन पराएकाले चिनियाँ बजारमा प्रवेश गर्न प्रयासरत छ।

चिनियाँ बजारमा औपचारिक रुपमा प्रवेश गर्न खोजिरहेको नेपाली चिया कुनैबेला चीनबाटै नेपाल गएको थियो। यसको इतिहास १५९ वर्षभन्दा लामो छ। चीनले सुरु गरेको चिया कूटनीतिलाई यतिबेला नेपालले पुनर्जिवित गराउन आवश्यक छ। नेपालले उल्लिखित प्रकृया पूरा गरेमा यसले नेपाली अर्थतन्त्रलाई टेवा दिनेछ।

चियाले अर्थतन्त्र, समाज र संस्कृतिमा केकसरी टेवा दिन्छ भन्ने कुरा चिनियाँ चियाको चर्चाबाट स्पष्ट हुन्छ। अनि आधुनिक कालमा चीनले चिया कूटनीतिलाई कसरी अँगालेको छ त्यो पनि प्रष्ट हुन्छ।

सन् १९७२ को फेब्रुअरी २१ देखि २८ सम्म अमेरिकी राष्ट्रपति रिचार्ड निक्सनले चीनको भ्रमण गरेका थिए। विश्व राजनीतिक मञ्चमा चीनको उदय, चीनअमेरिका सम्बन्ध लगायत थुप्रै विषयमा यो भ्रमण ऐतिहासिक कोशेढुङ्गा मानिन्छ। सो भ्रमणमा रिचार्ड निक्सनलाई चिनियाँ नेता माओ चतोङले दिएको उपहार निकै चर्चित बनेको थियो।

रिचार्डलाई स्वागत गर्दै माओले एउटा आकर्षक बक्स उपहार दिएका थिए। त्यो बक्समा के छ भन्ने चासो रिचार्डको प्रतिनिधिमण्डलमा सहभागी सबै सदस्यहरुलाई थियो। स्वयं रिचार्डमै पनि माओले के दिए होलान् भन्ने कौतूहल थियो।

होटलमा पुगेपछि रिचार्डका सहयोगीले उक्त बक्स खोलेर हेरे। त्यहाँभित्र थियो चिया।

चीनमा कम्युनिष्टले सत्ता लिएपछि पहिलोपटक अमेरिकी राष्ट्रपतिले भ्रमण गरेका थिए। अमेरिकी राष्ट्रपतिको पहिलो भ्रमणमा चिया उपहार देखेर अमेरिकीहरु रिसाए। अमेरिकी राष्ट्रपतिको अपमान गरेको र उपहारका नाममा व्यङ्ग्य गरेको पनि भनियो। राष्ट्रपति रिचार्ड स्वयंले असन्तोष व्यक्त गरे।

अमेरिकी राष्ट्रपति र प्रतिनिधिमण्डलमा माओको उपहारले असन्तोष पैदा गराएको थाहा पाएपछि चिनियाँ प्रधानमन्त्री चौ एनलाईले राष्ट्रपति रिचार्डलाई भने ‘बक्समा भएको चिया चीनमा आपूर्ति हुने सम्पूर्ण मात्राको आधा परिमाण मात्र नभएर यो २ लाख अमेरिकी डलर पर्ने बहुमूल्य उत्पादन पनि हो।’

अहिलेको मूल्यमा भन्ने हो भने माओले रिचार्ड निक्सनलाई दिएको चियाको मूल्य १० लाख अमेरिकी डलरभन्दा बढीको थियो।

चियाको परिमाण त्यत्रो बिधि थिएन तर उक्त चिया अत्यन्त महङ्गो पर्थ्यो। माओले रिचार्डलाई उपहारमा दिएको चियालाई चिनियाँ भाषामा ‘ता होङ पाओ’ भनिन्छ। चीनको दक्षिण पूर्वी प्रान्त फुचियानको ऊयी पहाडमा मात्र हुने ओलङ चियालाई नै ता होङ पाओ भन्छन् चिनियाँहरु। यसलाई चियाको राजा पनि भनिन्छ।

चियाको मूल्य र गुणस्तर तथा स्वाद थाहा पाएपछि अमेरिकी राष्ट्रपति रिचार्ड निक्सन पनि सन्तुष्ट भए। चीन अमेरिका सम्बन्धमा यस घटनालाई ‘चिया कूटनीति’ भनिन्छ।

सन् २०१७ को अप्रिल २४ देखि २८ सम्म विश्वकै सबैभन्दा महङ्गो चिया उत्पादन हुने क्षेत्र फुचियान प्रान्तको ऊयी पहाडमा घुम्ने मौका मिल्यो। युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचिमा राखेको ऊयी पहाडमा भएका विभिन्न विशेषतामध्ये सबैभन्दा महङ्गो मानिएको ‘ता होङ पाओ’ चिया उत्पादन पनि रहेछ।

चट्टानका कापमा उम्रिएको चिया वर्षको एकपटक मात्र टिपिन्छ भन्दा म आश्चर्यचकित भएँ। इलाममा चिया खेती हेरेर हुर्किएकाले चियाका पात र मुन्टा कति दिनको फरकमा टिपिन्छ भन्ने कुराको केही जानकारी थियो मसँग। सामान्यतः चैत्रको अन्तिमदेखि मंसिरसम्म तीन हप्ताको फरकमा चियापत्ति टिप्ने चलन छ पहाडकी रानी इलाममा।

ऊयी पहाडमा चट्टाने पहाडका खोँचमा रहेका चियाका मुन्टाहरु वर्षको एकपटक मात्र टिपिने कारण पनि यो अत्यन्त महङ्गो पर्न गएको हो। त्यहाँको हावापानी र जङ्गली औषधीय चिया भएकाले मूल्यवान भएको हुनसक्छ। न्युन उत्पादन र गुणस्तरका कारण यो चिया सुनभन्दा तीसौँ गुणा महङ्गो पर्ने र विशेषगरी उच्च चिनियाँ नेताले उच्च विदेशी पाहुनालाई उपहार दिनमै यो चिया खपत हुन्छ।

सबैभन्दा अचम्म लाग्दो कुरा त यसको मूल्य हो। एक ग्राम चियाको एक हजार ४ सय अमेरिकी डलर। मूल्य थाहा पाउँदा बेहोस भएर ढलिएला भन्ने डर।

ऊयी पहाडको आसपास थुप्रै चियाबारी छन्। स्थानीय किसानले लगाएका सानातिना चियाबारी र सरकारी स्वामित्वमा रहेका विशाल चियाबगानले फुचियान प्रान्तको सौन्दर्य बढाएर पर्यटन प्रवर्द्धन गरिरहेको छ।

ऊयी पहाडका आसपासमा लगाइएका चिया चाहिँ उस्ता महङ्गा हुँदैनन्। फुचियान तथा बेइजिङका बजारमा निकै सस्तो मूल्यमा ता होङ पाओ नामका चिया बेच्न राखेको पनि पाइन्छ। रिचार्ड निक्सनलाई माओले दिएको चिया किनेर चाख्न पर्यटक लालायित हुने भइहाले। एउटा ब्राण्ड स्थापना भएपछि त्यसका हजारौँ नक्कली उत्पादन गरेर पैसा कमाउने मौका चिनियाँ जति कसलाई पो थाहा होला र！

माओ चतोङले रिचार्ड निक्सनलाई चिया नै किन उपहार दिए？चीनमा अरु पनि महङ्गा बस्तुहरु थिए। चिया उपहारको रहस्यमा चिनियाँ परम्परा र संस्कृति लुकेको छ।

चियाको आविष्कार पाँच हजार वर्ष अगाडि चीनमा भएको हो। इसापूर्व २७३२ मा बादशाह शन नुङ सिकार खेल्नका लागि जङ्गलमा गएका थिए। थकाइले लस्त भएर सुतिरहेका बादशाहलाई उनका सहयोगीले थर्मसबाट तातोपानी गिलासमा खन्याएर पिउन दिए। पानी पिएपछि बादशाहमा अचम्मको फुर्ती र जोश आयो। पानी पिइसकेपछि गिसालमा हेर्दा कुनै वनस्पतिको पात थियो। गिलासमा पानी खन्याउँदै गर्दा नजिकैबाट उडेर आएर पानीमा उक्त पात पसेको कसैले थाहै पाएनन्। त्यही पातले गर्दा शरीरमा फुर्ती दिएको ठानेर बादशाहले सधैँ तातोपानीमा उक्त वनस्पतिको पात भिजाएर पिउन थाले। त्यही वनस्पति नै वर्तमान चियाको विरुवा थियो।

बादशाहले सुरुमा जसरी खाएका थिए अहिले पनि चिनियाँहरु त्यसरी नै खान्छन् चिया। नेपाली अथवा पश्चिमाले जस्तो चियापत्तिलाई पानीमा भकभकी उमाल्ने र विभिन्न मरमसला हालेर चिनियाँहरु खाँदैनन्। उनीहरु तातोपानीमा चियापत्ति भिजाउँछन् र सुरुप सुरुप पिउँछन्। पानी थप्दै जान्छन् र उही चियापत्तिलाई कयौँपटक पिउँछन्।

चीनमा ब्ल्याक टी (कालो अथवा रातो चिया), ग्रिन टी (हरियो चिया), ह्वाइट टी (सेतो चिया), ओलङ टी (हरियो र कालोको सम्मिश्रण चिया) र फ्लावर टी (फूलबाट बनेको चिया) पिइन्छ। ग्रिन, ह्वाइट र ओलङ टी चीनबाट संसारभर निर्यात गरिन्छ र यी उत्पादनहरूको वनस्पति चिया नै भए पनि उत्पादन गर्ने प्रक्रियाहरू फरक छन्।

संसारको अन्यन्त्र प्रयोग नहुने अथवा अत्यन्त कम प्रयोगमा आउने फूलको चिया चीनमा अत्यधिक लोकप्रिय छ। सक्कली वनस्पति चियाबाहेक चीनमा प्राय फूलबाट चिया बनाइन्छ। गोदावरी, मखमली, सयपत्री, गुलाव, जाहीजुही, चिराइतो, चमेली, कुमुदिनी, जावापुष्प, गुराँस, सुनाखरीलगायतका फूलबाट बनाइएका चिया चीनमा लोकप्रिय छन्।

उल्लिखित फूलहरूको कोपिला र फूललाई टिपेर विभिन्न चरणमा प्रशोधन गरिन्छ। फूलमा कुनै कृत्रिम रङ, वासना, रसायन मिसाइँदैन र फूलको आकारलाई पनि जस्ताको तस्तै राखेर चियाको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यी फूललाई तातो पानीमा भिजाएर पिइन्छ।

फूलको चिया बाहेक चियाकै वनस्पतिबाट उत्पादित चियामा संसारमा सबैभन्दा धैरै चीनमा उत्पादन हुन्छ र सबैभन्दा बढी चिया पनि चीनमै खपत हुन्छ। चीनले मात्र विश्वको ३५ प्रतिशत चिया उत्पादन गर्छ।

चियासँग चिनियाँ इतिहास मात्र नभई संस्कृति पनि जोडिएको छ। साँच्चै भन्ने हो भने चिया नभइकन चिनियाँको विवाह समारोह पूरा हुँदैन।

चिनियाँ विवाह समारोहमा नवदुलहीले चिया पकाएर सासू-ससुरालाई दिँदै भन्ने गर्छिन् ‘अब तपाईंहरूलाई आमाबुबा भन्छु।’ त्यसैगरी बेहुलाले पनि चिया लिएर बेहुलीका बुबाआमालाई उसैगरी भन्छन् ‘अब तपाईंहरूलाई आमाबुबा भन्छु।’

हजारौं वर्षेदेखि कायम रहेको यो संस्कृतिलाई चियासँग साइनो साट्ने प्रचलनका रूपमा लिइन्छ। विवाह अगाडिसम्म आफ्ना हुनेवाला सासूससुरालाई केटा अथवा केटीले अङ्कल आन्टी साइनो लगाउने गर्छन्। विवाह समारोहमा चिया दिएपछि साइनो साटिएर सासूससुरामा आउँछ।

चीनमा एउटा भनाइ छ, ‘तीन दिनसम्म नुन नखाई बस्न सकिन्छ तर एक दिन चिया नखाईकन बस्न सकिँदैन।’ चियालाई महत्त्व दिइने भएकाले नै चीनमा चियासम्बन्धी महोत्सव, प्रदर्शनी, संग्रहालय, शैक्षिक संस्था क्रियाशील छन्।

चीनमा पाहुनालाई सत्कार, साथीलाई उपहार, बिरामीलाई भेट्न जाँदा लगिने सौगात, उपचारमा औषधि, पुरस्कार, हौसला आदिका रुपमा चिया उपहार लोकप्रिय छ। हत्केलामा अट्ने साना बट्टादेखि लगेज ब्यागमा अट्नै नसक्ने प्याक पनि चियाकै हुन्छन्। यद्यपि प्याक ठूला भए पनि चियाको मात्रा भने दुई सय ग्रामभन्दा कम हुने गर्दछ।

चिनियाँ चियासँग अरु पनि थुप्रै रोचक पक्ष छन्। सन् २०१७ मा फुचियान प्रान्तमा घुम्दा स्थानीय किसानसँग चिया टिप्ने अवसर पनि मिलेको थियो। उक्त समयमा स्थानीयले एउटा रमाइलो प्रचलन सुनाए।

फुचियान प्रान्तको चङख जिल्लास्थित चङ छिआन गाउँमा चियाका बारेमा एउटा रोचक प्रचलन छ। अप्रिल पहिलो सातामा पर्ने चिनियाँ पुर्खा दिवसका दिन जो सुकै किसानले अरु जोकोहीको चिया बारीमा गएर चिया टिप्न पाउँछ। अरु बेला भए चोरीको अभियोग लाग्ने भए पनि पुर्खा दिवसका दिन टिप्दा कुनै अभियोग लाग्दैन।

चङ छिआन गाउँ पनि नेपालमा जस्तै युवा बिहिन बनेको छ। युवाहरु अवसर र सुविधाको खोजीमा सहर र राजधानी गएकाले गाउँमा बृद्धबृद्धामात्र चिया प्रशोधनमा लागेका छन्। नयाँ पुस्ता गाउँमा नभए पनि अघिल्लो पुस्ताले पुर्ख्यौली बिँडो थामिरहेको छ। त्यहाँका चिया किसानहरुको चियासँगको साइनो कस्तो सम्म हुन्छ भने जन्मिएको तीन महिनादेखि नै बच्चालाई चिया पियाइँदो रहेछ।

फुचियानका किसानहरु हातैले चिया प्रशोधन गर्छन्। कारखानामा प्रशोधन गरेको भन्दा हातले बनाएको चिया निकै महङ्गो र राम्रो मानिन्छ। बोटबाट टिपेर ल्याइएको चियापत्तिलाई ओइल्याइएर माडिन्छ। माडिएको चियालाई सुकाउँदा सबैभन्दा बढी ध्यान दिनुपर्छ। माडिएको चियालाई सुकाउँदा थोरै पनि तापक्रमको घटबढ र आगोमा प्रयोग भएको दाउराले चियाको गुणस्तर बिग्रन सक्छ। सुकाउनका लागि सकेसम्म घामलाई प्राथमिकता दिइन्छ। घाममा चिया सुकाउनका लागि बाँसबाट बनाइएका नाङ्गा र माद्रा सबैभन्दा उत्तम सामग्री हुन्। घाममा टिन तात्ने र टिनमा छिटै सुक्ने भए पनि टिनमा चिया सुकाउँदा गुणस्तर बिग्रने भएकाले त्यसो गरिँदैन।

माडिएको चियालाई तुरुन्तै सुकाउनुपर्ने हुन्छ तर मौसमको भर नहुने भएकाले घाममा अलिअलि सुकाइएको चियालाई किसानहरुले आगोमा सुकाउने गर्छन्।

आगोमा सुकाउने विधि र तरिका पनि गजबको छ उनीहरुसँग। खाल्डोमा दाउराको भुङ्ग्रोलाई खरानीले छोपिन्छ। त्यसमाथि बाँसको चोयाले बनाएको ढाकीमा राखेर चिया सुकाइन्छ। दाउरा जुनसुकै काठको प्रयोग गर्न पाइन्न। विशेष गरी चियाको डाँठ र लिचीको दाउरा राम्रो मानिन्छ। त्यसबाहेक फलफूल दिने पोथ्रे रुखका काठ पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। यसरी सुकाइको चियालाई समय र तापक्रम अनुसार फर्काउने गर्नुपर्छ।

सुकिसकेको चियालाई ग्रेडिङ गर्ने काम हुन्छ र चिया तयार हुन्छ। विभिन्न तौलमा वर्गीकरण गरेर प्याकिङ गरिन्छ र बजारमा पठाइन्छ। चीनमा चिया जति पुरानो भयो त्यति मूल्यवान हुन्छ रक्सीजस्तै।

चिया र चीनबीचमा इतिहास, संस्कृति, सभ्यता, विकास, अर्थतन्त्र, समाज सबै क्षेत्रको सम्बन्ध जोडिएको छ। यस्तो पृष्ठभूमिमा चिनियाँ नेता माओले अमेरिकी राष्ट्रपति रिचार्ड निक्सनलाई चिया उपहार दिएर ‘चिया कूटनीति’ अँगालेका थिए।

चीनले अमेरिकासँग ‘चिया कूटनीति’ गरेकोभन्दा एक सय दसवर्षभन्दा अगाडि नै नेपालसँग ‘चिया कूटनीति’ स्थापना गरेको इतिहास छ। चिनियाँ बादशाहले नेपालका तत्कालीन प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणालाई चियाको बिउ उपहार दिएका थिए। त्यही चियाको बिउ सन् १८६३ मा राणाले आफ्ना ज्वाइँ गजराज सिंह थापालाई दिएर उपयुक्त ठाउँमा खेती गर्न सुझाव दिएका थिए। गजराजले उक्त बिऊ इलाममा रोप्न लगाए। तत्कालीन समयमा गजराज इलामका बढाहाकिम  थिए।