श्रीलङ्कामा शक्तिशाली पुरूषले ध्वस्त पारेको लोकतन्त्र रूपान्तरण गर्दै महिला

संसद्‌को सामान्य सत्रमा गरिएको एक टिप्पणीले श्रीलङ्काकी प्रधानमन्त्री हरिनी अमरासूर्यालाई निकै झस्कायो । त्यही क्षण उनले एउटा कुरा गहिरो गरि महशुस गरिन् । शक्तिशाली नेताहरूको लोकप्रियतावादी राजनीतिले ध्वस्त मुलुकले महिलाका निम्ति रुपान्तरणकारी राजनीतिको अवसर दिएको छ ।

उनका पुरूष सहकर्मीले सदनमा भनेका थिए – “महिलाहरूको रेखदेख गर्ने कामलाई औपचारिक दायरामा नल्याउँदासम्म यो टापु राष्ट्रले महिलाहरूलाई औपचारिक कार्यबलमा ल्याउनै सक्दैन ।”

अधिकारकर्मीले बोकिराख्ने र लैङ्गिक विभागले बिर्सिरहने यो कुरा सरकारकै प्रतिनिधिबाट सुनेपछि अमरासूर्यालाई लाग्यो बल्ल सङ्घर्षको फल प्राप्त हुनेभयो । “यत्रो वर्ष गरेको सङ्घर्षको फल प्राप्त भएको भान भयो नि,” द न्यूओर्क टाइम्ससँगको कुराकानीमा उनले भनिन् ।

फजुल खर्चबाट मुलुकलाई बर्बाद बनाएको वंशलाई जरैबाट फाल्न श्रीलङ्काली जनतालाई दुई वर्ष लाग्यो । श्रीलङ्का अहिले व्यापक सुदृढीकरणको बाटोमा अग्रसर भइरहेको छ । भ्रष्ट राज्य सत्ताप्रतिको आक्रोश मत्थर भइसकेको छ । श्रीलङ्का अहिले सुधारको शान्त सङ्कल्पका साथ अघि बढि रहेको छ । गत वर्ष संसद् र राष्ट्रपतीय निर्वाचनबाट श्रीलङ्काले दशकौं शासन गरेका सम्भ्रान्त शासकहरूलाई बिदा गरेको छ । सम्भ्रान्त शासकको सट्टा समतामुलक समाजको प्रतिज्ञा गरेको वामपन्थी धारलाई जनताले चुनेका छन् । श्रीलङ्कामा लोकतान्त्रिक जागरण बढ्दा महिलाहरूका निम्ति अवसर खुलिरहेका छन् ।

सन् २००२ मा राष्ट्रपतिलाई मुलुक छोड्न बाध्य बनाउने आन्दोलनमा महिलाहरूको भूमिका प्रमुख थियो । जब मुलुकमा पैसा र इन्धनको अभाव भयो, त्यसको बोझ सिधा महिलाहरूमाथि परेको थियो । त्यही आक्रोशले उनीहरूलाई सडकसम्म ल्याइपुर्‍यायो ।

अहिले शक्तिशाली पुरूषहरूले बर्बाद बनाएको मुलकको पुनरूत्थान र स्थायी सुरक्षाका महिलाहरू क्रियाशील छन् । विस्तारै महिलाहरूका निम्ति राजनीतिमा समान स्थान बनाउने गरी उनीहरूले काम गरिरहेका छन् । वामपन्थी पृष्ठभूमिको नेशनल पिपल्स पावरलाई सत्तामा पुर्‍याउनका निम्ति महिलाहरू नै निर्णायक थिए । गत वर्षको चुनामा दर्ता भएकामध्ये ५६ प्रतिशत मतदाता महिला थिए ।

राष्ट्रपति अनुराकुमारा दासानायेक आफ्नो जिन्दगी वामपन्थी राजनीतिलाई नै समर्पित गरेका व्यक्ति हुन् । श्रीलङ्काकी समाजशास्त्री तथा अधिकारकर्मी डा. अमरासूर्यालाई दासानायेकेले प्रधानमन्त्रीको जिम्मेवारी सुम्पिए । कुनैपनि वंशको प्रतिनिधित्व नगरी वा कुनै पनि शक्तिशाली नेताको सन्तान नभइकन उच्च स्थानमा पुग्ने उनी पहिलो श्रीलङ्काली प्रधानमन्त्री हुन् ।

अमरासूर्याले लामो समयसम्म शासन व्यवस्था महिला अनुकुल नभएसम्म समतामुलक समाज निर्माण नहुने वकालत गर्दै आएकी छन् । मुलुकको नीति निर्माणमा समेत नारीवादी संवेदनशीलता झल्कनुपर्ने मत उनले राख्दै आएकी छन् ।

श्रीलङ्काको नयाँ सरकारले तलब तथा ज्यालामा सुधार र कार्यस्थललाई महिलामैत्री बनाउने विषयमा नीतिगत बहस गरिरहेको छ । यो बहसपछि आउने नीतिले औपचारिक कार्यबलमा महिलाहरूको ३३ प्रतिशत सहभागितलाई ५० प्रतिशत बनाउने अपेक्षा गरिएको छ । महिलाहरूलाई राजनीतिको मुलधारमा ल्याउन पनि नयाँ सरकारले काम गरिरहेको छ ।

प्रधानमन्त्री अमरासूर्या अन्य सुधारवादी काममा पनि क्रियाशील छन् । उनले भीआईपी संस्कारलाई अन्त्य गर्न खोजेकी छन् । भीआईपीको सुरक्षामा लावालस्कर हटाउनेदेखि मन्त्री आवासका नाममा हवेलीको परिपाटीलाई उनले अन्त्य गर्न खोजेकी छन् । विगतमा १०० भन्दा बढी कर्मचारी हुने प्रधानमन्त्री निवासमा अहिले १२ जना मात्रै छन् । प्रधानमन्त्री निवासभित्रै उनले पुस्तकालय बनाएकी छन् ।

प्रधानमन्त्री कार्यालयको लबीमा स्कुले बालबालिकाले बनाएको उनको चित्र सजाएर राखिएको छ । – “प्रधानमन्त्री आन्टी, तपाईंलाई भगवान् बुद्धको आशिर्वाद प्राप्त भइरहोस्,” तीमध्ये केहीमा लेखिएका छन् ।

महिला र भीआईपी संस्कारमा सुधार गरेर मात्रै यो सरकार परीक्षामा उत्तीर्ण हुने छैन । यसको मुख्य परीक्षा अर्थतन्त्रमा हुनेछ । श्रीलङ्काको अर्थतन्त्र अहिले स्थिरतान्मुख छ । सरकारी खर्चमा गरिएको कटौती, पर्यटनमा भएको वृद्धिले शिथिल अर्थतन्त्रलाई उकास्ने काम गरिरहेको छ । तर, दशकौंदेखिको राज्यकोष दोहनको असर अझै पनि मुलुकले व्यहोरिरहेको छ ।

नयाँ सरकारले अर्थतन्त्रलाई पनि लयमा फर्काउने आशा बहुसङ्ख्यक नागरिकको छ । काभिसा मधुवन्थीले पनि यही आशा गरिरहेकी छिन् । उनले महिनामा १०० डलर कमाउँछिन् । मिस्त्री काम गर्ने उनका पतिले पनि नियमित काम भेटेमा सरदर त्यति नै कामइ गर्छन् । यो रकम खान लगाउनमै सकिने उनीहरूको भनाइ छ । “हामीलाई सरकारसँग खाना लगाउन देओस् भन्ने अपेक्षा छैन । त्यो त जेनतेन हामी आफैँ पुर्‍याउँला । तर, सरकारले हाम्रो आम्दानी बढ्ने वातावरण बनाइदियोस् । कम्तीमा छोरी एक वर्षकी हुँदा उसलाई सुनको कुण्डल लगाइदिन म सकूँ,” उनी भन्छिन् ।

राष्ट्रपतीय चुनाव अघिका दुई वर्ष अमरासूर्यासहित पार्टीका अन्य नेता कार्यकर्ता मधुवन्थीजस्तै महिलाहरूलाई परिचालन गरिएको थियो । आफ्ना दु:ख पीडा स्पष्ट रूपमा भन्नसक्ने त्यसका निम्ति लड्न सक्नेगरी महिलाहरूलाई उनीहरूले तयार गरे ।

तीनै महिलाहरूको साथ र सहयोगमा वामपन्थी पृष्ठभूमिका दासानायेकेले राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा बाजी मारे । यता संसद्‌मा पनि उनकै दलले बहुमत ल्यायो भने धेरै जिल्लाहरूमा महिला उम्मेदवार विजयी भए ।

कोलम्बोमा चुनाव लडेकी अमरासूर्या भारी मतले विजयी भइन् । उनले युद्ध नायक भनेर चिनिने महिन्दा राजापाक्षका साथै पूर्व राष्ट्रपति गोताबे राजापाक्षको रेकर्ड तोडिन् । उनीसहित अन्य महिलाको विजयले महिलाहरू चुनाव नै जित्न सक्दैनन् भन्ने कथनमाथि ठूलो जवाफ थियो । नेशनल पिपल्स पार्टीले चन्दा उठाएर महिला तथा पुरूष उम्मेदवारलाई बराबरी चुनावी खर्च बाँडेको थियो । महिलाहरू चुनाव लड्ने मामिलामा पछि नपरून् भन्नका निम्ति पार्टीले यस्तो नीति लिएको थियो ।

नेशनल पिपल्स पार्टीको कारण संसद्‌मा महिलाहरूको सङ्ख्या दोब्बर भएको छ । यद्यपि, अझै पनि सदनमा महिलाहरूको प्रतिनिधित्व १० प्रतिशत मात्रै छ । दासानायकेको क्याबिनेटमा २१ मन्त्री हुँदा दुई जना मात्रै महिला मन्त्री छन् । सुधारकाबीच श्रीलङ्काले राजनीतिमा महिला प्रतिधित्वको सवालमा अझै काम गर्न बाँकी नै छ ।

अमरासूर्या पनि महिला प्रतिनिधित्वको सङ्ख्याबाट सन्तुष्ट छैनन् । यद्यपि, राजनीतिक संस्कारमा लैंगिक समानताको विषयलाई सङ्ख्यामा मात्रै हेर्न नहुने उनको मत छ । “यो एक निरन्तर प्रक्रिया हो । सुधारको सुरुवात भइसक्यो । त्यसको स्तर बढाउनका लागि नीति परिवर्तन गर्न लागेका छौँ,” उनले भनिन् ।

तल्लो तहको राजनीतिमा महिलालाई नेतृत्वदायी भूमिकामा ल्याउँदै उनीहरुमा नेतृत्वकला विकास गर्नका निम्ति पार्टीले काम गरिरहेको उनको भनाइ छ । “प्रमुख भूमिका निर्वाहका लागि कुशल महिला छैनन् भन्ने भाष्य अन्त्य गर्नका लागि र महिलाहरूले कुशल नेतृत्व गर्न सक्छन् भन्ने उदाहरण दिनका लागि यो नीति लिइएको हो,” उनले भनिन् ।

श्रीलङ्कामा कुल १४ हजार वडामध्ये १३ हजार वडामा महिला कमिटी निर्माण गरिएको महिलामन्त्रीसमेत रहेकी सरोजा साविथ्री पउलराजले बताइन् ।

कोलम्बोको एक वडामा नयाँ कमिटीको उद्घाटन गरिएको थियो । उक्त कार्यक्रममा सय जना जति सहभागी भएका थिए । त्यस कार्यक्रमलाई सम्बोधन गर्दै सांसद समेत रहेकी समामले गुनसिंहेले महिलालाई भोटका लागि मात्रै प्रयोग गर्ने दिन अब समाप्त भएको उद्घोष गरिन् । “महिलाहरू राजनीतिमा भोटका लागि मात्रै प्रयोग भए । भोट प्राप्त गरेपछि उनीहरूले हामीलाई बच्चाहरूसँग मात्रै सीमित गरिदिन्थे । अब समय परिवर्तन भएको छ । हाम्रो अधिकारका निम्ति हामी बुलन्द आवाज उठाउन सक्छौँ,” उनले भनिन् ।

महिला कमिटीले आफ्ना अधिकार र एजेण्डाबारे सरकारसमक्ष सशक्त आवाज उठाउने मञ्च तयार गरेको उनको मत थियो ।

– द न्यूओर्क टाइम्सबाट