यसरी बन्यो गुगल ‘खोज दुनियाँ’को बादशाह

काठमाडौं । गुगल अनलाइन संसारमा जताततै छ । गुगलमा हरेक दिन करोडौं प्रश्न सोधिन्छन् । गुगल विश्वको सबैभन्दा ठूलोमध्येको एक कम्पनी पनि हो ।

सुरुमा गुगलले सिद्धान्त र तदनुसार काम गर्ने दाबी गर्दथ्यो । तर, यो वर्ष एक अमेरिकी अदालतले गुगल कम्पनीले बजारमा आफ्नो विशाल उपस्थितिको अनुचित फाइदा उठाउँदै आएको र यसका कारण अन्य कम्पनीहरूले अस्तित्व जोगाउन गाह्रो भएको बताएको छ ।

न्यायाधीशले छिट्टै आफ्नो फैसला सुनाउनेछन्, गुगल कम्पनीलाई कस्तो सजाय दिने ? त्यो कुरा पछि नै थाहा होला ।

धेरै मानिसहरू विश्वास गर्छन् कि गुगल यति ठूलो र शक्तिशाली कम्पनी भएको छ कि यसलाई नियन्त्रण गर्न धेरै गाह्रो छ ।

गुगलको गोप्य कुरा

इन्टरनेटको दुनियाँमा गुगल यति फराकिलो भइसकेको छ कि अब गुगलभन्दा पहिले इन्टरनेटमा खोजी गर्ने चलन कस्तो थियो कल्पना गर्न पनि गाह्रो छ ।

पुलित्जर पुरस्कार विजेता पत्रकार डेभिड वाइजले गुगललाई सुरुदेखि नै फस्टाएको देखेका छन् र गुगलको इतिहासमा आधारित पुस्तक ‘गुगल स्टोरी’का लेखक पनि हुन् ।

उनी भन्छन्, ”स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयका दुई पीएचडी विद्यार्थी ल्यारी पेज र सर्गेई ब्रिन इन्टरनेट खोजको गुणस्तरबाट सन्तुष्ट थिएनन्, त्यसैले उनीहरूले गुगल सर्च इन्जिन बनाए ।”

डेभिड वाइजले भने, “९० को दशकको अन्त्यमा गुगल भन्दा पहिले याहू खोज र अल्टाभिस्टा खोजहरू अस्तित्वमा थिए । तिनीहरूमा खोज परिणामहरू प्राप्त गर्न धेरै समय लाग्यो र खोज परिणामहरू विज्ञापनहरू समावेश थिए । विज्ञापन र नतिजा छुट्याउन गाह्रो भयो । दुवैले गुगल सर्च इन्जिन बनाएर इन्टरनेट सर्चलाई छिटो र भरपर्दो बनाएका छन् । उनीहरूले इन्टरनेटमा उपलब्ध वेब पृष्ठहरूलाई तिनीहरूको महत्त्व अनुसार वर्गीकरण वा वर्गीकरण गरे, जुन पहिले कसैले गरेको थिएन ।”

उनीहरूको उद्देश्य कुनै कम्पनी खोल्ने वा व्यापार गर्ने होइन, इन्टरनेटमा खोजी सुधार गर्ने मात्र थियो ।

डेभिड वाइजका अनुसार उनीहरू स्ट्यानफोर्ड युनिभर्सिटीलाई यो सर्च इन्जिन बेचेर पीएचडी पूरा गर्न चाहन्थे तर, कसैले किन्न चाहेनन् । सबैले खोजीको कुनै महत्व नरहेको बताए ।

याहू र डिजिटल उपकरणले उनीहरूको खोज इन्जिन किन्न अस्वीकार गर्‍यो । पाँच लाख डलरमा पनि किन्न कोही तयार भएनन् । न त थप विकासमा लगानी गर्न इच्छुक थिए ।

तर, त्यसपछि सन माइक्रोसिस्टमका संस्थापक एन्डी बेचटेलसाइन गुगल सर्च इन्जिन चलाएर निकै प्रभावित भए । उनले ल्यारी पेज र सर्गेई ब्रिनलाई एक लाख डलरको चेक हस्तान्तरण गरे ।

डेभिड वाइज भन्छन्, ”यो व्यवसायको लागि पर्याप्त थिएन, त्यसैले ल्यारी पेज र सर्गेई ब्रिन थप लगानीको लागि सिलिकन भ्याली गए, जहाँ क्लिनर पर्किन्सले एक मिलियन डलर र सुके क्यापिटल कम्पनीले पनि एक मिलियन डलर लगानी गरे ।”

तर, अब यो व्यवसाय चलाउन ल्यारी पेज र सर्गेई ब्रिनलाई विज्ञापन चाहिन्छ । यद्यपि उनीहरू सुरुदेखि नै विज्ञापनको विपक्षमा थिए ।

डेभिड वाइज भन्छन्, “जब ल्यारी पेज र सर्गेई ब्रिन विद्यार्थी थिए, उनीहरूले विज्ञापनलाई धेरै खराब ठान्थे र गुगल सर्च इन्जिनमा विज्ञापन गर्न चाहँदैनथे । तर, विज्ञापनविना व्यवसायलाई अगाडि बढाउने अन्य योजना भने थिएन ।”

उनले भने, ”त्यसपछि इजरायली उद्योगपति योसी बार्डले उनलाई गुगल पेजमा एउटा नीलो रेखा कोर्न भने जसको एकातिर खोज परिणाम हुनेछ भने अर्कोतर्फ विज्ञापन हुनेछ । यसबाट जनताले नतिजा र विज्ञापनमा सजिलै फरक गर्न सक्नेछन् । उनले यो प्रविधि प्रयोग गरे र यससँगै गुगलले सर्च इन्जिनभन्दा ठुलो उद्योगमा परिणत हुन थाल्यो ।”

अब कम्पनीले गुगल पेजको दाहिने छेउमा देखिने विज्ञापनबाट अर्बौं डलर कमाउँछ । अब विज्ञापन कम्पनीहरूले पनि आफ्नो विज्ञापन कसले हेर्दै छन् र तिनीहरूमध्ये कतिले आफ्नो उत्पादन किनिरहेका छन् थाहा पाउन सक्छन् ।

गुगल कम्पनीले विज्ञापनबाट वार्षिक २०० बिलियन डलर कमाउँछ ।

डेभिड वाइज भन्छन्, “जब गुगल कम्पनी सुरु भयो, त्यसको सिद्धान्त खराबबाट टाढा रहन स्पष्ट थियो । उनीहरू इमानदारी र नैतिकताका साथ व्यापार गर्न चाहन्थे । यसको उद्देश्य जनतालाई सबै जानकारी उपलब्ध गराउनु थियो । तर कम्पनी बढ्दै जाँदा, उनीहरूलाई आफ्नो नैतिक सिद्धान्तहरूमा अडिग रहन गाह्रो भयो ।”

विश्वास र शासन

स्ट्यानफोर्ड ल स्कूलका प्रोफेसर र एन्टिट्रस्ट कानूनका विशेषज्ञ डगलस मेलामेड भन्छन्, “यदि कुनै कम्पनीले राम्रो गुणस्तरका उत्पादनहरू बनाएर बजारमा प्रभुत्व जमाउँछ भने, तर यदि कुनै कम्पनीले आफ्ना ग्राहकहरूको सुरक्षा गर्दैन भने यसमा कुनै गलत कुरा छैन ।”

आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरूलाई विशेष फाइदा नदिई बजारमा बाँच्न गाह्रो हुन्छ, त्यसपछि यो ट्रस्ट विरोधी ऐन अन्तर्गत गैरकानूनी छ । र गुगलविरूद्ध वाशिंगटनको एक अदालतमा उही मुद्दा दर्ता गरिएको थियो ।

गुगलको मामलामा यो भनिएको छ कि गुगलले आफ्नो खोज इन्जिनलाई उत्कृष्ट उत्पादन बनाएको छ तर यसले धेरै यस्ता कदमहरू चालेको छ जसले प्रतिस्पर्धी कम्पनीहरूको खोज इन्जिनहरूलाई गुगलसँग प्रतिस्पर्धा गर्न गाह्रो बनाएको छ ।

बजारमा बिक्रि हुने धेरै मोबाइल फोन र ट्याब्लेटमा गुगल सर्च इन्जिन पहिले नै इन्स्टल भइसकेको हुनाले त्यसमा केही खोज्दा त्यो सर्च गुगलमा न डट डट गो वा माइक्रोसफ्टमा जाने तर्क गरिएको छ खोज इन्जिन Bing ।

यदि मानिसहरू चाहन्छन् भने ब्राउजर सेटिङहरूमा गएर पूर्वनिर्धारित खोज इन्जिन परिवर्तन गर्न सक्छन् । तर, के धेरै मानिसहरू साँच्चै यो गर्छन् ?

डगलस मेलामेड भन्छन्, ”गुगलले मोबाइल फोन र ट्याब्लेट बनाउने कम्पनीहरूलाई आफ्नो यन्त्रहरूमा Google लाई पूर्वनिर्धारित खोज इन्जिन स्थापना गर्न अर्बौं डलर दिएको छ । अदालतले पत्ता लगायो कि यसले गुगलको प्रतिस्पर्धी खोज इन्जिनहरूको लागि बजारमा पाइला राख्न बाधा खडा गर्छ ।”

गुगलले आफ्नो डिभाइसमा गुगललाई डिफल्ट सर्च इन्जिन बनाउन एप्पल कम्पनीलाई अर्बौं डलर दिएको छ ।

डगलस मेलामेड भन्छन्, ”यो गुगलको लागि लाभदायक लगानी भएको छ ।”

गुगलले ग्राहकहरूबाट सीधै पैसा नलिई उनीहरूको ध्यानाकर्षण गरी डाटा लिने गरेको उनको भनाइ छ । यो डाटा विज्ञापनको लागी प्रयोग गरिन्छ ।

डगलस मेलामेड भन्छन्, ”अदालतले यसलाई नियन्त्रण गर्न Google लाई साना कम्पनीहरूमा विभाजन गर्न आदेश दिने सम्भावना छैन तर, यो सम्भव छ कि गुगलले नाममात्र शुल्कको सट्टामा केही वर्षका लागि आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरूसँग आफ्ना प्रयोगकर्ता डाटा साझेदारी गर्नुपर्नेछ ।”

एप्पलले गुगल सर्च इन्जिन राम्रो उत्पादन भएको बताएको छ भने गुगलले भनेको छ, ”यदि मानिसहरूले चाहेमा आइफोनको ब्राउजरमा गएर अन्य कुनै पनि सर्च इन्जिनलाई डिफल्ट सर्च इन्जिन बनाउन सक्छन् ।”

तर, यो गुगलविरूद्ध मात्र मामला होइन ।

अमेरिकी न्याय मन्त्रालयले गुगलले विज्ञापन बजारलाई अनुचित रूपमा नियन्त्रण गरिरहेको भन्दै मुद्दा दायर गरेको छ । यो मुद्दाको सुनुवाइ यही महिना भर्जिनियाको एक अदालतमा सुरु हुँदैछ ।

यस विषयमा डगलस मेलामेडले विज्ञापन बजारलाई आफ्नो सर्च इन्जिनसँग जोडेर गुगलले अन्य विज्ञापन प्लेटफर्मका लागि अवरोध खडा गरेको बताउँछन् । यस मुद्दाको निर्णयले विज्ञापन बजारमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ र यो पनि सम्भव छ कि नयाँ विज्ञापन प्लेटफर्महरूले आफूलाई स्थापित गर्न ठाउँ पाउनेछन् र उनीहरूलाई पनि फाइदा हुनेछ ।

सूचनाको एकाधिकार

क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय, बर्कलेको सेन्टर फर ह्युमन कम्प्याटिबल एआईका वरिष्ठ वैज्ञानिक जोनाथन स्ट्रे भन्छन्, ”गुगलको लोकप्रियताको एउटा कारण यो हो कि यसले आफ्ना प्रयोगकर्ताहरूको खोज इन्जिनको प्रयोगबाट निरन्तर सिक्ने गर्दछ ।”

“सबै खोज इन्जिनहरू जस्तै- गुगलले पनि इन्टरनेटमा सबै पृष्ठहरू पढ्छ, तिनीहरूको प्रतिलिपि बनाउँछ र तिनीहरूलाई श्रेणीबद्ध गर्दछ । उसले ती पृष्ठहरूको बारेमा अन्य व्यक्तिहरूले के भनिरहेका छन् र ती पृष्ठहरूका बारेमा प्रयोगकर्ताहरूको प्रतिक्रिया के छ भनेर पनि हेर्नुहुन्छ । विज्ञापनहरूको विपरीत, खोज परिणामहरू प्रयोगकर्तालाई दिमागमा प्रस्तुत गरिन्छ ।”

गुगलले प्रायः प्रयोगकर्ताको प्रोफाइलअनुसार खोज परिणाम दिन्छ । “गुगललाई थाहा छ तपाईंको हुनुहुन्छ र तपाईं कहाँ बस्नुहुन्छ,” जोनाथन स्ट्रे भन्छन् ।

उदाहरणका लागि यदि तपाईंं दिल्लीमा इलेक्ट्रीशियन खोज्न चाहनुहुन्छ भने यसले तपाईंंलाई तपाईंंको नजिकैको क्षेत्रमा इलेक्ट्रिसियनको नतिजा दिनेछ र अमेरिकाको कुनै शहरमा होइन । धेरै पटक यसले तपाईंंंको पुरानो खोजहरूलाई दिमागमा राखेर खोज परिणामहरू दिन्छ । यसको मतलब गुगलले आफ्ना प्रयोगकर्ताहरूको बारेमा धेरै डाटा सङ्कलन गर्दछ ।

जोनाथन स्ट्रेले पनि गुगलले हरेक खोजको रेकर्ड राखेको बताउँछन् । नतिजामा दिइएको लिङ्क खोलेर प्रयोगकर्ता कति समय त्यहाँ बस्छन् भन्ने पनि उसलाई थाहा हुन्छ । यदि प्रयोगकर्ताले लिङ्क खोल्छ र छिट्टै त्यो पृष्ठ बन्द गर्छ भने Google ले बुझ्छ कि त्यो पृष्ठ प्रयोगकर्ताको खोजको लागि उपयोगी छैन ।

यसको मतलब गुगलले हाम्रो खोजअनुसार परिणाम समायोजन गर्दछ । जसकाकारण गुगलले हामीले चाहेको नतिजा नदिएर गुगलले हेर्न चाहेको नतिजा दिन्छ भन्ने आशंका पनि धेरैले व्यक्त गरेका छन् ।

तर, जोनाथन स्ट्रे भन्छन्, “यस्तो सम्भावना असम्भव छ । तर कुन पृष्ठहरू खोज परिणामहरूको श्रेणी वा श्रेणीको शीर्षमा रहन्छ र कुन तल रहन्छ – यो कसरी निर्णय गरिन्छ? यसबारे गुगल मौन छ । केही व्यक्तिहरूले यो पनि शंका गर्छन् कि उसले केहि कम्पनीहरू वा पृष्ठ निर्माताहरूबाट पैसाको बदलामा खोज परिणामहरूमा उनीहरूको पृष्ठहरू उच्च स्थानमा राख्छ ।”

तर, यो प्रमाणित गर्न गाह्रो छ ।

जोनाथन स्ट्रे भन्छन्, ”सबै कम्पनीहरूले प्रयोगकर्ता र ग्राहकहरूको हितलाई ध्यानमा राखेर सामाजिक उत्तरदायित्वका साथ काम गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । तर, धेरै पटक यी कम्पनीहरूले आर्थिक स्वार्थलाई प्राथमिकता दिन्छन् ।”

”मलाई लाग्छ यसमा सरकारी नियन्त्रण आवश्यक छ । यो कसरी हुनुपर्दछ भनेर दशकौंदेखि बहस भइरहेको छ, किनभने यसलाई सरकारले व्यापार र अभिव्यक्तिमा हस्तक्षेपको रूपमा पनि देख्न सक्छ ।”

गुगलको भविष्य

आर्थिक र व्यापारिक प्रतिस्पर्धाका मामिलामा विशेषज्ञ क्रिस्टिना काफारा भन्छिन्, ”युरोपेली संघले पनि गुगललाई चुनौती दिएको छ तर, यो निर्णय महत्त्वपूर्ण छ किनभने यो अमेरिकी अदालतले नै दिएको छ ।”

“यदि अमेरिकी अदालतले नै अमेरिकी कम्पनीको रूपमा संसारभरि चिनिने हाम्रो सबैभन्दा राम्रो कम्पनीले गलत तरिकाले काम गरिरहेको बताएको छ भने यो निर्णयको महत्त्व झनै बढ्छ ।”

तर, क्रिस्टिना क्याफारा गुगलले सर्च इन्जिन बजार र एड टेक्नोलोजी अर्थात् विज्ञापनसँग सम्बन्धित प्रविधिमा यति बलियो स्थान बनाएको बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ”यसलाई हल्लाउन सजिलो छैन ।”

भर्जिनियामा गुगलविरूद्ध सुरु हुन लागेको मुद्दा गुगलको विज्ञापन प्रविधिसँग सम्बन्धित छ ।

क्रिस्टिना काफाराले धेरै वर्षदेखि इन्टरनेट सर्चमा गुगलको बजार हिस्सा युरोपमा ९८ प्रतिशत र अमेरिकामा ९३ प्रतिशत रहेको बताइन् ।

उनी भन्छिन्, ”गुगललाई कसले प्रतिस्थापन गर्ने प्रश्न छ ? विज्ञापन प्रविधि र विज्ञापन प्रकाशन कम्पनीहरू धेरै हदसम्म Google मा निर्भर छन् । इन्टरनेटमा कुनै पनि पेज खोल्नुभयो भने गुगलले त्यसमा विज्ञापन चलाउँछ ।”

यसमा गुगलले आफ्ना विज्ञापनदाताहरूले धेरै प्लेटफर्ममा विज्ञापन प्रकाशित गर्ने र उनीहरू गुगलको प्रविधि प्रयोग गर्न बाध्य नभएको बताएको छ । तर, विज्ञापन प्रकाशनसँग सम्बन्धित प्रविधिमा गुगलको प्रभुत्व छ । क्रिस्टिना क्याफाराले यसका लागि सरकारहरूलाई जिम्मेवार ठहराउँछिन् ।

“हामीले यी प्रविधि कम्पनीहरूलाई प्रभुत्व स्थापित गर्न अनुमति दिएका छौं । यो विश्व राजनीतिको हिस्सा हो । अब तिनीहरूलाई नियन्त्रण गर्न गाह्रो छ किनभने जब यी कम्पनीहरूले अन्य कम्पनीहरू खरिद गरेर एकाधिकार प्राप्त गर्छन्, तिनीहरूलाई नियन्त्रणमा राख्न लगभग असम्भव हुन्छ ।”

गुगल कम्पनीले यसलाई अस्वीकार गर्दै आफ्ना प्रतिस्पर्धीहरूबाट कडा प्रतिस्पर्धाको सामना गरिरहेको बताएको छ ।

अमेरिकी अदालतले गुगलको सर्च अन्य इन्जिनभन्दा राम्रो रहेको पनि बताएको छ । गुगलका अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका अध्यक्ष केन्ट वाकरले कम्पनीले अदालतको निर्णयलाई चुनौती दिने बताएका छन् ।

अब मानिसहरूको मनमा हुने प्रश्नमा फर्कौं ।

के तपाईंं Google लाई विश्वास गर्न सक्नुहुन्छ ?

अहिले हामीसँग अर्को विकल्प छैन जस्तो लाग्छ । धेरै टेक्नोलोजी कम्पनीहरू जस्तै- गुगलको कम्पनी पनि यति शक्तिशाली भएको छ कि सरकारहरूलाई नियन्त्रण गर्न गाह्रो छ ।

दोस्रो गुगल धेरै लोकप्रिय छ । जब गुगलमा हरेक दिन करोडौं प्रश्नहरू सोधिन्छन्, यो किनभने यसको खोज इन्जिन राम्रो छ ।

यद्यपि, गुगल अब ल्यारी पेज र सर्गेई ब्रिनद्वारा बनाइएको कम्पनी छैन । एक हिसाबले कुनै समय विज्ञापनको विरूद्धमा रहेको गुगलले अहिले लगभग हरेक पल तपाईंंलाई विज्ञापन पठाउँदैछ वा तपाईंंको जानकारी विज्ञापन कम्पनीलाई दिइरहेको छ ।

-बीबीसीबाट