भारत र पाकिस्तानबीच बढ्दो तनावमा मध्यस्थताको पहल गरिरहेको इरान

काठमाडौं । इरानका विदेश मन्त्री अब्बास अरागची सोमबार पाकिस्तान पुगे । उनले यो हप्ता भारतको पनि भ्रमण गर्नुपर्नेछ ।

अरागचीको भारत भ्रमण पहिल्यै तय भएको थियो, तर अब उनी भारत आउनुअघि पाकिस्तान पनि पुगेका छन् ।

भारत र पाकिस्तानबीच पहलगाम हमलापछि बढेको तनावलाई मध्यनजर गर्दै, अरागचीले दुवै देशबीच मध्यस्थता गर्ने प्रस्ताव पहिल्यै राखिसकेका छन् ।

अरागचीले भारत र पाकिस्तानलाई आफ्ना ‘दाजुभाइजस्ता छिमेकी देश’ भनेका थिए । अब्बास अरागची पाकिस्तान भ्रमणपछि तेहरान फर्कनेछन् र त्यहाँबाट ७-८ मेमा भारत आउनेछन् ।

अरागचीले पाकिस्तानबाट सिधै भारत किन आएनन् ?

यसको अर्थ हो कि अरागचीले पाकिस्तान र भारतको भ्रमण एकसाथ गरिरहेका छैनन् । विश्लेषकहरूको विचारमा, सम्भवतः भारतले उनलाई पाकिस्तानबाट सिधै भारत नआउन भनेको हुन सक्छ ।

इन्डियन काउन्सिल अफ वर्ल्ड अफेयर्ससँग सम्बन्धित वरिष्ठ फेलो र अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका जानकार फज्जुर्रहमान सिद्दीकी भन्छन्, ‘भारतले इरानलाई सन्देश दिएको हुन सक्छ कि इरानी विदेश मन्त्रीको भारत भ्रमण पाकिस्तानको भ्रमणभन्दा अलग हुनुपर्छ । त्यसैले उनी तेहरान फर्केर भारत आउनेछन् ।’

यता, पाकिस्तानको विदेश मन्त्रालयले जारी गरेको विज्ञप्तिअनुसार, इरानी विदेश मन्त्रीले पाकिस्तानका विदेश मन्त्री इसहाक डार, प्रधानमन्त्री शहबाज शरीफ, र राष्ट्रपति आसिफ अली जरदारीसँग भेट गर्नेछन् ।

पहलगाम हमलापछि अरागचीले २५ अप्रिलमा सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्म एक्समा गरेको एक पोस्टमा भनेका थिए, ‘इरान यो कठिन समयमा नयाँ दिल्ली र इस्लामाबादमा रहेका आफ्ना कार्यालयहरूमार्फत दुवै देशबीच राम्रो समझदारी बनाउन तयार छ ।’

पछिल्लो एक हप्तामा इरानी विदेश मन्त्री अब्बास अरागचीले भारतीय विदेश मन्त्री एस. जयशंकर र पाकिस्तानी विदेश मन्त्री इसहाक डारसँग टेलिफोनमा कुराकानी गरेका छन् ।

त्यस्तै, इरानका राष्ट्रपति मसूद पेजेशकियानले भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीलाई फोन गरेर पहलगाम हमलाको निन्दा गरेका छन् र पाकिस्तानका प्रधानमन्त्री शहबाज शरीफसँग पनि भारतसँगको तनावबारे कुराकानी गरेका छन् ।

अर्थात्, इरानले भारत र पाकिस्तानसँग सन्तुलन कायम गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । विश्लेषकहरूको भनाइ छ कि भारत र पाकिस्तानबीच बढेको तनाव र सैन्य टकरावको सम्भावनाले इरानका लागि अवस्था जटिल बनाएको छ ।

फज्जुर्रहमान भन्छन्, ‘तटस्थ रहनु इरानको बाध्यता हो । इरान आफ्नो अवस्थाका कारण भारत वा पाकिस्तानमध्ये कुनै एकसँग खुल्ला रूपमा उभिन सक्दैन । भारत र पाकिस्तानबीच बढ्दो तनावले इरानका लागि कूटनीतिक चुनौती सिर्जना गर्नेछ ।’

इरान पाकिस्तानको छिमेकी देश हो र दुवै देशबीच लामो सीमा छ । त्यस्तै, भारतसँग पनि इरानको ऐतिहासिक र परम्परागत रूपमा मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध रहेको छ ।

भारत र इरानबीच ऐतिहासिक, रणनीतिक, र आर्थिक कारणले व्यापारिक सम्बन्ध बलियो छ ।

सन् २०२२-२३ मा भारत र इरानबीच करिब २.५ बिलियन डलरको व्यापार भएको थियो । भारतले इरानलाई १.९ बिलियन डलरको निर्यात गरेको थियो भने इरानले भारतलाई ६० करोड डलरको निर्यात गरेको थियो ।

भारत इरानको शीर्ष पाँच व्यापारिक साझेदार देशहरूमा पर्छ । भारतले हरेक वर्ष इरानलाई करिब १ बिलियन डलरको चामल निर्यात गर्छ ।

अमेरिकी प्रतिबन्धका कारण इरानको तेल निर्यातमा भारतलाई असर परेको छ । सन् २०१९ अघिसम्म भारतले आफ्नो १० प्रतिशत तेल आवश्यकता इरानको तेलबाट पूरा गर्थ्यो ।

यसबाहेक, भारतले इरानको चाबहार बन्दरगाहमा करिब ५० करोड डलरको लगानी गरेको छ । भारतले चाबहार बन्दरगाहमार्फत अफगानिस्तान र मध्य एसियाली बजारहरूमा पहुँच बनाउन चाहन्छ । हाल भारतले यी देशहरूमा पाकिस्तानमार्फत निर्यात गर्नुपर्छ ।

यदि भारत र पाकिस्तानबीच तनाव थप बढ्यो भने, यसले इरानको रणनीतिक हितलाई असर गर्न सक्छ । विश्लेषकहरूको भनाइ छ कि यही कारणले इरान दुवै देशबीच मध्यस्थको भूमिका खेल्ने प्रयास गरिरहेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाकी जानकार र जामिया मिल्लिया इस्लामिया विश्वविद्यालयको राजनीति विज्ञान विभागकी प्रोफेसर रेशमी काजी भन्छिन्, ‘इरानका व्यापक हितहरू भारत र पाकिस्तान दुवैसँग जोडिएका छन् । यदि भारत र पाकिस्तानबीच तनाव थप बढ्यो भने, यसले इरानका हितहरूलाई असर गर्नेछ । यही कारणले पहलगाम हमलापछि इरानले तुरुन्तै दुवै देशबीच मध्यस्थको भूमिका खेल्न तयार रहेको र इस्लामाबाद र नयाँ दिल्लीमा रहेका आफ्ना कार्यालयहरूको प्रयोग गर्न सकिने बताएको छ ।’

यदि भारत र पाकिस्तानबीच तनाव बढ्यो भने, यसले दक्षिण एसियाको सुरक्षा अवस्थालाई असर गर्नेछ र परिस्थिति नाजुक बन्नेछ । इरान र पाकिस्तानबीच लामो सिमाना छ र यहाँ धेरै ठाउँबाट आवतजावत गर्न सकिन्छ ।

फज्जुर्रहमान सिद्दीकी भन्छन्, ‘पाकिस्तानको सिमाना इरानसँग जोडिएको छ । यदि भारत-पाकिस्तानबीच युद्ध भयो भने, इरानका लागि आफूलाई यो युद्धबाट जोगाउनु निकै कठिन हुनेछ । चीनले पाकिस्तानमा ठूलो लगानी गरेको छ । चीन र इरानको सम्बन्ध पनि बलियो हुँदैछ । युद्धको अवस्थामा चीनले इरानमाथि भारतबाट अलग हुन, पूर्ण रूपमा तटस्थ रहन, वा पाकिस्तानको पक्षमा आउन दबाब बढाउन सक्छ ।’ बीबीसी हिन्दीको सहयोगमा