‘हिउँको गीत’– जीवनको एक अलग गाथा

लेखक तीर्थ गुरुङको उपन्यास हिउँको गीत पढ्दाको पहिलो अनुभूति के भने, यो नेपाली साहित्यमा उदाएको एक यस्तो कृति हो, जसले गुरुङ समुदायको जीवन, संस्कृति र संघर्षलाई शब्दहरूको मालाझै उनेर पाठकहरूमाझ प्रस्तुत गरेको छ ।

उपन्यास पढ्दै जाँदा यस्तो लाग्छ, यो कृतिले मान्छेको जीवनलाई हिउँको बाक्लो च्यादरमा लपेटेर प्रस्तुत गरेको छ । यो उपन्यास केवल कथावाचनको माध्यम मात्र होइन, यो गुरुङ समुदायको सामूहिक स्मृति, पहिचानको खोजी र प्रकृतिसँगको गहिरो सम्बन्धको एक काव्यिक अभिलेख हो । जहाँ सांस्कृतिक गहिराइ त छ नै, जादुमयी प्रयोगले कृतिलाई अझ भव्य बनाएको छ ।

उपन्यासको मुख्य आत्मा हो, यसको काल्पनिकी । जहाँ प्रकृतिसँग एकाकार भएर पात्रहरू उपस्थित हुन्छन् र मन खोलेर आफ्नो कथा भन्छन् । हिउँको चिसो सिरेटो र कठोर हिमालको पृष्ठभूमिमा बुनिएको कथाले पाठकको मनमा एक गहिरो भावनात्मक लय सिर्जना गर्छ । पात्र डिस्कोको मानसिक आघात, प्रख्यहरूको सामाजिक बहिष्करण र तिनका आमाहरूको अपमानपूर्ण जीवनले पाठकलाई पात्रहरूका पीडा र आशासँग जोड्छ । यसरी हेर्दा, पाठकहरूका लागि यो उपन्यास एक भावनात्मक यात्रा हो, जहाँ पाठक पात्रहरूको सुख दु:खमा हराउँछन्, रोधीमा रमाउँछन् र तिनका लयमा स्वयंलाई अवद्ध गरेर अगाडि बढ्छन् ।

कथानकता र सौन्दर्य

उपन्यासको पृष्ठभूमिमा एक ब्रिटिश गोर्खा सैनिक, हिउँबहादुर ऊर्फ डिस्को र साथीहरू, क्व्होलासोथारको यात्रामा निस्कन्छन् । जहाँ लेखक स्वयं पनि यात्रारत हुन्छन् । युद्धको मानसिक आघातबाट ग्रस्त डिस्को क्व्होलामा पुगेपछि असामान्य व्यवहार देखाउँछ र स्थानीय चों भाषामा बोल्न थाल्छ । उसको त्यो मनोदशा र व्यवहारले क्व्होलाको इतिहास, संस्कृति, र सामाजिक संरचनालाई उजागर गर्ने कथाहरूलाई बाहिर ल्याउँछ । र, त्यसैलाई लेखकले अभिलेखन गर्दछन् । यसरी कथा बुनिदैजान्छ । त्यो कथा खास समुदायको सामूहिक स्मृति र संघर्षको प्रतिबिम्ब बन्न पुग्छ र बन्नपुग्छ- एक सुन्दर कृति– हिउँको गीत ।

हिउँको गीत उपन्यासको मूल कथानकता सिक्लेस (च्यिइली) र क्व्होलासोथारको गुरुङ बस्तीको परिवेशमा आधारित छ । नानी छ्याँमिरीको बाबा साँला पस्कोले उत्तरबाट नुन लिएर आउँदा एक दिन साथमा ल्याउँछ, एउटा अद्भूत वस्तु । फलाम र काठबाट बनेको त्यो वस्तु के हो भन्ने धेरै गाँउलेलाई थाहा हुँदैन, तर त्यो पढ्किन्छ र मान्छेलाई समेत मार्नसक्ने तागत राख्छ । त्यसले आम मान्छेहरूमा सगुन र अपसगुनको भ्रम सिर्जना गरिदिन्छ भने, समुदायको म्रुलाई (राजा) भने विद्रोहको अव्यक्त त्रासमा पार्दछ । उपन्यासको मूल कथ्य यही द्वन्द्वमा आबद्ध छ । र, त्यहीँभित्रबाट म्रु (राजा), पच्यु (झाँक्री) र सामाजिक संरचनाले क्व्होलाको समाजमा शक्ति कसरी सञ्चालित हुन्छ भन्ने यो कथामा निकै रोचक ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ । साँला पस्कोले ल्याएको बन्दुकले म्रुमा असुरक्षा र त्रास पैदा गर्छ । र, उ शक्तिको चरम दुरुपयोगमा निस्किन्छ । कथामा निहित अर्को संघर्ष छ, बोक्सी र झाँक्रीहरूबीचको संघर्ष । जसले परम्परागत विश्वास र शक्तिको खेललाई निकै मसिनोगरी अभिव्यक्त गरिएको छ ।

कथाको मूल अन्तरविरोध र द्वन्द्वमा यिनै घटना र पात्रले काम गर्दछन् । र, उनीहरू उपन्यासको अन्त्यसम्म पनि पछ्याइरहन्छन् । तर, यो अन्तरबिरोध नै उपन्यासको एक मात्र मूल प्रवृति होइन । अरु धेरैकुरा छ उपन्यासमा । जस्तो कि, कथालाई समानान्तर ढंगले अगाडि बढाउने अर्को विषय छ, गुरुङ समाजमा प्रचलित एक जटिल सामाजिक समस्या—विवाहेत्तर सम्बन्धबाट जन्मिएका सन्तान (प्रख्य) र तिनका आमाहरूको सामाजिक बहिष्करणको कथा । जो निकै राम्रो ढंगले बुनिएको छ । र, लेखकले गहिरो संवेदनशीलताका साथ त्यसलाई प्रस्तुत गरेका छन् । त्यो पढ्दा पाठकको मनमा स्वभावतः पीडा, करुणा, र सामाजिक न्यायको प्रश्न जागृत हुन्छ र उपन्यास बन्नपुग्छ – एक सामाजिक विद्रोह र असन्तुष्टिको प्रतिविम्ब । त्यसै परिवेशमा उभिएर उपन्यासले गुरुङहरूको उत्पत्ति र विस्थापनको कथा समेट्छ । यस्तो लाग्छ, यो केवल एक कथा होइन, यो गुरुङ समुदायको सांस्कृतिक स्मृतिको संरक्षण पनि हो ।

अरु के के छ उपन्यासमा ? त्यहाँ छ, मानव जीवनको उहापोह, हिमालको कठोर सिरेटो, हिउँको चिसो च्यादर र मान्छेको प्रकृतिसँगको अटुट सम्बन्धको काव्यिकता । लेखक तीर्थ गुरुङले क्व्होलालाई एक भौगोलिक स्थानको रूपमा मात्र प्रस्तुत गरेका छैनन्, त्यहाँ समाजको एक उत्कृष्ट क्यानभास बनाएका छन्, जहाँ छ जीवन र मृत्युको कथा । मान्छेले स्वयं बाँच्नलाई गरेका संघर्षका कथा । विद्रोहका कथा । रोमान्स र प्रेमका कथा । तर, बिस्तारै कथा यसरी अगाडि बढ्दै जान्छ कि, अन्त्यमा उपन्यासको सुरम्य भूगोलबाट मान्छेहरू बसाई सर्ने निर्णय गर्दछन् । र, नयाँ ठाँउमा नयाँ जीवनको प्रारम्भ गर्दछन् । यसरी उपन्यास हिउँको गीत अन्त्यमा आइपुग्दा बन्छ विस्थापनको कथा । उपन्यासले हिमालको कठोरतासँग मान्छेले गरेको संघर्ष, प्रकृतिसँगको मान्छेको सहअस्तित्व र परम्परागत जीवनशैलीलाई अद्भूत सौन्दर्यसाथ प्रस्तुत गरेको छ ।

खासकुरा के भने, यो उपन्यास पढ्दा प्रकृति केवल पृष्ठभूमि होइन, एक पात्रको रुपमा देखा पर्दछ । जसले गुरुङ समुदायको जीवनलाई आकार दिन्छ । उपन्यास पढदा स्पष्ट हुन्छ, प्रकृतिसँगको संघर्ष गुरुङहरूको मित्रवत् संघर्ष हो, जसले जीवनको अभूतपूर्व सौन्दर्य स्थापित गर्दछ । किनभने, लेखकले वर्णन गरेका छन्, कसरी गुरुङहरू सिकारमा जाँदा वनदेवीलाई पूजा गर्छन्, कसरी उनीहरू मृत्यु संस्कार गर्दछन्  र कसरी जन्म संस्कार गर्दछन् । प्रकृतिलाई सम्मान गर्ने उनीहरूको साँस्कृतिक व्यवहारले उनीहरूको प्रकृतिप्रतिको संघर्ष वा विश्वासलाई मात्र झल्काउँदैन, स्वयं प्रकृति एक पवित्र शक्ति हो भन्नेकुरा पनि स्थापित गर्दछ ।

उपन्यासमा कथा र घटनासँग जोडिएर आउने समुदायको खानपान, पहिरन र मेला–पर्वहरू निकै सुन्दर ढंगले लेखिएका छन् । यस्तो लाग्छ, ति सबै प्रकृतिको लयसँग बाँधिएर बसेका जीवनका प्राकृतिक रितहरू हुन् । रोधी परम्परा, जहाँ युवायुवतीहरू गीत गाउँदै सामाजिकीकरण गर्छन्, उपन्यासमा त्यो प्रकृतिको आँगनमा बलेको आगोको उज्यालोजस्तै जीवन्त देखिन्छ । उपन्यासमा जब हामी यी सबै पढ्दै जान्छौँ यस्तो लाग्छ, मान्छेको जीवन प्रकृतिसँगको एक काव्यिक संवादको लामो सिलसिला हो । जहाँ आपसी सम्बन्धको अतुल गहिराइ भेटिन्छ र भेटिन्छ त्यसको अमृत रसधारा ।

उपन्यासको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष, यसको बनोट हो । जसमा लेखकले जादुमयी यथार्थवादको उत्कृष्ट प्रयोग गरेका छन् । यो शैलीले कथालाई यथार्थ र मिथकको बीचमा राख्छ, जहाँ पात्रहरू यथार्थको धरातलमा उभिएर कल्पनाको आकाशमा उड्छन् । यसरी उड्छन्, जहाँ उनेक कथा र उपकथाहरूको अलग्गै पात्र र प्रवृतिसँग भेट हुन्छ । र, कथालाई कल्पना र यथार्थको विशिष्ट संसारमा पुर्‍याउँछ । उदाहरणका लागि, पात्र म्युउराको काल पर्खिरहेको कथा वा डिस्कोको असामान्य मनोदशाले कथामा अलौकिक तत्वहरू थप्छ । यी तत्वहरूले पाठकलाई पात्रहरूको पीडा, आशा, र संघर्षसँग भावनात्मक रूपमा जोड्छ, यही नै उपन्यासको मूल्यवान पक्ष हो ।

विवाहेत्तर सम्बन्धबाट जन्मिएका सन्तान र तिनका आमाहरूको सामाजिक बहिष्करण—लाई लेखकले उपन्यासमा गहिरो संवेदनशीलताका साथ प्रस्तुत गरेका छन् ।

उपन्यासको भन्नैपर्ने अर्कोपक्ष के भने, यसले पितृसत्तात्मक संरचनालाई चुनौती दिन्छ । प्रख्यहरूको समस्या—विवाहेत्तर सम्बन्धबाट जन्मिएका सन्तान र तिनका आमाहरूको सामाजिक बहिष्करणलाई लेखकले उपन्यासमा गहिरो संवेदनशीलताका साथ प्रस्तुत गरेका छन् । उपन्यासको अन्त्यमा, डिस्कोकी प्रेमिकाले स्वेच्छाले सन्तान जन्माएर आफ्नो बच्चालाई एकल आमाको रूपमा हुर्काएको सत्य जब खुल्छ, लाग्छ कथाले परम्परागत शक्ति सम्बन्धलाई चुनौती दिँदैछ । यसरी हेर्दा यो उपन्यास एक स्वतन्त्र स्त्रीको कथा पनि हो, जसले प्रख्यहरूको परम्परागत दु:खान्तबाट मुक्ति खोज्छे । र त्यहीबाट पाठकको मनमा आशाको किरण जागृत हुन्छ र उ मनमनै स्वतन्त्रताको नयाँ गीत गाउन पुग्छ । यसरी हेर्दा यो उपन्यास अनेक कथाहरूको माला हो । यस्तो माला, जहाँ भाषाको सुन्दरता र पात्रहरूको सुगन्ध दुवै एकाकार भएका छन् । र, उपन्यास सुन्दर बनेको छ ।

केही अप्ठ्यारा

उपन्यास पढिरहँदा, मैले अनुभव गरेका केही अप्ठ्याराहरू पनि भनिहालौं । यद्यपि, यी मेरा निजी पठन अनुभवहरू हुन् । त्यसैले यी अन्य पाठकहरूसँग नमिल्न पनि सक्छन् । मेरो पहिलो अनुभव के भने, उपन्यास पढ्दा गैरगुरुङ समुदायको पाठकलाई पहिलो पेजबाटै अप्ठ्यारो लाग्नसक्ने केही कुरा छन् । जस्तो पात्रहरूका नाम, उनीहरूका काम, प्रवृति र प्रचलन । नेपाली मूलधारका पाठकहरूले पढेभन्दा भिन्न नामहरू र कामहरू जब कथाभित्र आउँछन्, मेरो अनुभवमा त्यसपछि पाठक अलमलिन्छ र पात्रलाई चिन्नमै उसको धेरै समय खर्च हुन्छ । र, कतिपय सन्दर्भमा उपन्यासको अन्त्यसम्मनै पात्र र पाठकका बीचमा परिचय स्थापित हुँदैन । यो लेखकको नभई, मजस्ता पाठकहरूको मूल पठन संस्कृतिमा निहित समस्या हो भन्ने मलाई लाग्छ । तर, यो समस्या कम्तीमा धेरै पाठकहरूलाई हुनसक्छ । र, यस्तो कुरामा लेखकले ध्यान नदिएझैँ लाग्छ ।

दोस्रो, उपन्यासको कथा एकैखाले पात्र र घटनाहरूमा आवद्ध भई अगाडि बढ्छ । जसले गर्दा उपन्यास केही लामो हुनपुग्छ । प्राय: नेपाली कृतिहरू लामा हुने गरेका आम टिप्पणी सुनिन्छन् नै, मलाई लाग्छ यो उपन्यास पनि त्यो समस्याबाट मुक्त छैन ।

तेस्रो, मेरालागी उपन्यास पढिरहँदा बिझाउने कुरा के भयो भने, उपन्यासमा आउने पात्रका नाम र कामहरूलाई परम्परागत रंग दिइएको छ, तर मूल कथ्य भने चिल्लो नेपाली भाषामा नै लेखिएको छ । यो सबै पढिरहँदा, मेरो मनमा प्रश्न आयो, लेखकले यसलाई थोरै उल्टो तरिकाले भनेको भए कस्तो हुन्थ्यो होला ? जस्तो पात्रका नामहरूलाई अलिक सजिलो बनाउने र भाषामा स्थानीय लवज र रंग दिने । सायद यसो गरेको भए, म उपन्यासका पात्रहरूसँग अझ धेरै निकट हुनसक्थे कि ? यो मैले आफैँलाई गरेको प्रश्न हो । यो प्रश्नलाई लेखकले पनि अपनत्व लिए अझ राम्रो हुनेछ । अन्त्यमा, गतिलो कृतिका लागि उपन्यासकार तीर्थ गुरुङलाई हार्दिक बधाई ।