रूसलाई ‘आपत्’ पर्दा कहाँ छन् वाग्नर समूहका सेना ?

काठमाडौं । २४ अगष्ट २०२४ । रूसको निजी सेना भनेर चिनिने वाग्नर समूहका प्रमुख येभगेनी प्रिगोजिनको मृत्यु भएको दिन ।  अबको केही दिनमा त्यसको एक वर्ष पूरा हुँदैछ ।

प्रिगोजिनको मृत्यु भएको एक वर्ष बित्न लाग्दा पनि यो समूहसँग सम्बद्ध भाडाका सैनिक वा सिपाहीहरूलाई के भयो भन्ने कुरा अझै स्पष्ट हुन सकेको छैन । यी लडाकुहरू युक्रेन, सिरिया र अफ्रिकाका केही भागमा सक्रिय थिए ।

विमान दुर्घटनामा प्रिगोजिनको मृत्यु र रूससँगको सम्झौतापछि यस समूहका लडाकुहरूको अवस्था कस्तो छ ? कहाँ छन् उनीहरू ? जिज्ञासा बढेको छ ।

यता, युक्रेनी सेना कुर्स्कु क्षेत्रमा सैनिक कार्यालय खोलेर ठूलो क्षेत्र कब्जा गरेर अघि बढिरहेको समाचार आइरहेको बेलामा वाग्नर समूहको खोजी हुनु स्वाभाविक नै हो ।

युक्रेनी सेनाले दुई साताअघि आक्रमण सुरु गरेको रूसको कुर्स्क क्षेत्रमा स्थानीय तहको निर्वाचन स्थगित भएको छ ।  निर्वाचन आयोगले ‘मतदाताको सुरक्षाको पूर्ण प्रत्याभूति’ भएपछि त्यहाँ मतदान हुने बताएको छ । तर, अर्को हप्तादेखि सुरु हुने क्षेत्रीय गभर्नरको निर्वाचन बाँकी क्षेत्रमा योजनाअनुसार नै हुने जनाइएको छ ।

रूसले यस आक्रमणप्रति अहिलेसम्म कुनै आधिकारिक धारणा सार्वजनिक गरेको छैन । एक हिसाबले भन्नुपर्दा रूसलाई अहिले ‘आपत्’ परिरहेको विज्ञहरू बताउँछन् ।

जो लडाकु भाग्न सफल भए

सन् २०२३ सेप्टेम्बर । निलो आँखा भएका एक युवक इस्तानबुल एयरपोर्टको चेक-इन काउन्टरमा उभिरहेका थिए ।

किफाया लगाएका ती युवा लिबिया जान खोजिरहेका थिए, अर्को अफ्रिकी देशमा नयाँ काम पाउने उद्देश्यका साथ । ती युवा वाग्नर समूहका लडाकु हुन् ।

यो समूहको अर्बौँ रूपैयाँका कम्पनी र आयोजनामाथि नियन्त्रण थियो । यो समूह अहिले पनि सिरिया, माली, मध्य अफ्रिका, सुडान र लिबियामा सक्रिय छ । रूसले युक्रेनमा आक्रमण गर्दा सुरुका दिनमा वाग्नर समूहका लडाकुहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए ।

बेलायती रक्षा मन्त्रालयले युक्रेनमा करिब ५० हजार वाग्नर समूहका लडाकु रहेको अनुमान गरेको छ ।

बीबीसी रूसी सेवाले प्राप्त गरेको सूचीअनुसार बखमुतमा भएको लडाइँमा करिब २० हजार लडाकुको मृत्यु भएको थियो । तीमध्ये अधिकांश पूर्व कैदीहरू थिए ।

हतियारको अभावमा रूसी रक्षा मन्त्रालयलाई दोष दिँदै वाग्नर समूहका पूर्वप्रमुख प्रिगोजिनले सन् २०२३ मेमा युद्ध मोर्चाबाट आफ्ना लडाकुहरूलाई फिर्ता बोलाएका थिए । तर, किफाया लगाएका युवक भने त्यहाँबाट भाग्न सफल भए ।

भागेपछि ती युवकले वाग्नर समूहबाट टेलिग्राममा सन्देश प्राप्त गरेका थिए । सन्देशमा युवाहरूलाई ‘न्यायको लागि मार्च’मा सामेल हुन आग्रह गरिएको थियो ।

पुटिनविरूद्ध विद्रोह मात्र

युक्रेनविरूद्धको युद्धमा सक्रिय रहेको वाग्नर समूह एक पटक राष्ट्रपति पुटिनको विरूद्धमा उभियो ।

जब वाग्नर समूहले पुटिनविरूद्ध आक्रामक अडान अपनायो, त्यस समयमा रूसबाट बाहिरिएका लडाकुहरूमध्ये ती युवक एक थिए । सेल्फी खिचेर कारबाट कतै जाँदै गर्दा ती युवाले प्रिगोजिनलाई अन्तिम पटक देखेका थिए ।

वाग्नर समूहले मस्कोतर्फ मार्च गर्ने घोषणा गरेको थियो । तर, पछि यो पदयात्रा रोकियो । त्यसपछि त्यहाँ पुटिनसँग एक सम्झौता थियो कि वाग्नर समूहको लडाकुहरू रूसी सेनामा सामेल हुन वा प्रिगोजिनसँग बेलारूस जान सक्छन् ।

किफाया लगाएका यी युवकले भने, “यो त्यो क्षण थियो, जब मैले वाग्नर ग्रूपमा मेरो करियर समाप्त भएको बुझेको थिएँ । यो सम्झौतामा लापरबाही रवैया थियो र कोही बेलारूस गए, कोही कतै गए । त्यसपछि मैले आफ्नो लागि निर्णय गरेँ ।”

वाग्नर समूह परिवर्तन 

त्यसको दुई महिनापछि सन् २०२३ अगष्ट २३ मा प्रिगोजिन मस्कोको उत्तरी क्षेत्रमा एक निजी जेट दुर्घटनामा मरे । प्रिगोजिन र वाग्नर समूहका अन्य धेरै सदस्यहरू यस दुर्घटनामा मारिए ।

रूसले यस मामिलामा आफ्नो कुनै पनि भूमिकाको अफवाहलाई अस्वीकार गर्‍यो । यद्यपि, वाग्नर समूहका लडाकुहरूसहित धेरै मानिसहरू यसलाई विश्वास गर्दैनन् ।

वाग्नर समूह छोडेका ती युवकले भने, “जब उनीहरूले प्रिगोजिनलाई मारे, रूसमा मेरो लागि केही बाँकी रहेनन् ।”

त्यसपछि ती युवकले विकल्प खोजे । उनीसँग वैध राहदानी थियो । केही बचत र युद्ध अनुभव थियो । उनले सिरिया जान रोजे । उनले विगतमा पनि यहाँ लडेका थिए ।

सिरियामा रहेका लडाकुहरूलाई रूसी सेनामा भर्ना हुन प्रस्ताव गरेको उनले बताए । वाग्नर समूहका ती पूर्व लडाकुले भने, “लडाकुहरूसँग दुई विकल्प थिए । सेनामा सामेल हुनुहोस् वा खराब हुनुहोस् ।”

लडाकुहरूले के रोजे ?

एक पूर्व लडाकुले यो प्रस्ताव स्वीकार गर्न नचाहेको र दुई महिनासम्म यस विषयमा मौन रहेको बताए । तैपनि उसले पैसा पाइरहेको थियो ।

जब उसले अफ्रिका गएर काम गर्ने छनौट गरे, कसैले उनलाई रोकेन । सो अवधिमा उत्तर अफ्रिका जानेहरूमध्ये रूसका उपरक्षामन्त्री युनुस बेक येभकुरोभ पनि थिए ।

युनुससँगै रूसी गुप्तचर सेवाका केही उच्च अधिकारी पनि थिए । यी मानिसहरू ती देशहरूमा गए, जहाँ वाग्नर समूह सक्रिय भए । जस्तै: लिबिया, बुर्किना फासो, मिला, नाइजर ।

बेलायती थिंक ट्याङ्क रोयल युनाइटेड सर्भिसेज इन्स्टिच्युटको प्रतिवेदनका अनुसार युनुसले वाग्नर समूहसँग पहिले नै गरेका बाचा पूरा गरेनन् तर, अब रूसको रक्षा मन्त्रालयसँग सिधै वार्ता हुने बताए ।

यो रिपोर्टले अफ्रिकामा वाग्नर समूहहरूले अब सरकारहरूलाई सैन्य सहायता प्रदान गर्ने बताएको छ । यसमा इस्लामिक र अन्य घुसपैठविरुद्ध मद्दत पनि समावेश छ । बदलामा तिनीहरू रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण प्राकृतिक स्रोतहरू चाहन्छन् ।

रूसी चासो र वाग्नर समूह

विगतका वर्षहरूमा सेनाले माली, नाइजर र बुर्किना फासोमा सत्ता कब्जा गरेको छ । यी देशहरू फ्रान्सबाट टाढा भएका छन् र रूससँग नजिक भएका छन् ।

तर, बेलायती थिंक ट्याङ्कको प्रतिवेदनमा रूसले लिथियम, सुन र युरेनियम जस्ता कुरामा चासो राखेको बताएको छ ।

अफ्रिकी कोरका लागि नियुक्तिसम्बन्धी घोषणाहरू सन् २०२३ को अन्त्यमा रूसी रक्षा मन्त्रालयद्वारा गरिएको थियो । किफाया लगाएका ती लडाकु भन्छन्, “मनमा लागेको अफ्रिकी देश पुगेँ ।”

उनी भन्छन्, “भाडाको काम अरू काम जस्तै हो । मलाई युक्रेन वा बेलारूसभन्दा अफ्रिका राम्रो लाग्यो ।”

यस लडाकुका धेरै पूर्व साथीहरूले रूसी रक्षा मन्त्रालयमा काम गर्न थालेका छन् र नयाँ बनाइएको इकाईमा पनि पोस्ट् गरिएको छ ।

यद्यपि, प्रिगोजिनको नजिकको स्रोतका अनुसार उनका छोरा पावेलले अझै पनि आफ्नो प्रभाव कायम राखेका छन् ।

स्रोतले भन्यो, “अफ्रिकामा आफ्ना बुबाको विरासतको हेरचाह गर्न पावेलले रूसबाट अनुमति पाएका छन् । तर, एउटा सर्त यसबाट रूसको हितमा असर नपर्ने हो ।”

प्रारम्भमा त्यहाँ अनुमान गरिएको थियो कि पावेल वाग्नरले रक्षा मन्त्रालयअन्तर्गत नेशनल गार्डअन्तर्गत सैन्य समूह चलाउँदै थिए ।

भर्ती विज्ञापन

बेलायती रक्षा मन्त्रालयले फेब्रूअरीमा वाग्नर समूहका तीन इकाईहरू रोजग्भार्डियामा तैनाथ गरिएको बताएको थियो । यसअघि उनीहरू युक्रेन वा अफ्रिकामा तैनाथ हुने सम्भावना थियो ।

यस मामिलामा पावेलको भूमिकाको बारेमा कुनै आधिकारिक जानकारी उपलब्ध छैन । पावेलले यस सम्बन्धमा बीबीसीका प्रश्नहरूको जवाफ दिएका छैनन् ।

वाग्नर लडाकुहरूको बारेमा आधिकारिक रूपमा थोरै जानकारी उपलब्ध छ । साथै स्पष्ट रूपमा थाहा छैन कि उनीहरूलाई अहिले कसले काम गरिरहेको छ ?

यद्यपि, यी लडाकुहरूको आधिकारिक टेलिग्राम च्यानलहरूमा भर्तीसम्बन्धी विज्ञापनहरू अझै पनि पोस्ट् भइरहेका छन् । यसमा मिसन ‘केही टाढा ठाउँ’ मा भनिएको छ ।

वाग्नर समूहको सहयोगमा रूसले आफ्ना अन्तर्राष्ट्रिय लक्ष्यहरू हासिल गरिरहेको छ र त्यसो गरेर प्रतिबन्धहरूबाट पनि बच्न लागेको छ । उसले यस्तो कुनै पनि काममा आफ्नो संलग्नता अस्वीकार गर्न सक्षम छ ।

यद्यपि, धेरै पूर्व लडाकुहरूले अझै आफ्नो स्थिति स्पष्ट गरेका छैनन् वा रूसी रक्षा मन्त्रालयको विरोध गरेका छैनन् । युक्रेन आक्रमणपछि रूसी सेनाले एक खुफिया प्रणाली सिर्जना गर्‍यो, जसमा लडाकुहरू पनि समावेश थिए । यसलाई ‘राइड’ नाम दिइएको थियो ।

‘रेडियो फ्री यूरोप’ले अक्टोबर २०२३ मा गरेको अनुसन्धानमा ‘रि राइड पीएमसी’ ब्यानरमा २० विभिन्न ठाउँमा भर्ना भइरहेको पाइयो । यो अनुसन्धानले पत्ता लगायो कि राइड रूसी सैन्य खुफियाद्वारा सञ्चालित ‘नक्कली निजी सैन्य’ कम्पनी हो ।

बीबीसीले आधिकारिक रेडडिट कागजातहरू फेला पार्न सकेको छैन । धेरै स्रोतहरू यो रूसी रक्षा मन्त्रालयसम्बन्धित छ भन्छन् ।

वाग्नरका लडाकुहरू कहाँ हुन सक्छन्?

बीबीसीले वाग्नर समूहका पूर्व लडाकुहरूसँग कुरा गरेको छ, जो Medvetti-Bearers – 81st Special Operations Brigade मा सामेल छन् ।

पश्चिम अफ्रिकाका एक खुफिया अनुसन्धानकर्ता र सुरक्षा विशेषज्ञ Nomad Sahlin का अनुसार तिनीहरू राइडसँग सम्बन्धित छन् र आफूलाई एक विशेष ब्रिगेड भन्न सक्छन् तर, तिनीहरू एक निजी सैन्य कम्पनी जस्तै छन् ।

सन् २०२३ अगष्टमा यस इकाईमा भर्तीको लागि सेना समर्थक सोशल मिडिया पृष्ठहरूमा विज्ञापन पोस्ट् गरिएको थियो । यी विज्ञापनमा लेखिएको थियो, “हामीलाई पाइलट, प्राविधिक चाहिन्छ । Mi-8, Mi-24 हेलिकोप्टर चाहिन्छ ।”

त्यसमा लेखिएको थियो, “छ महिनाको करार हुनेछ र प्रति महिना २५०० डलर दिइनेछ, केही विलासिताका साथमा । उमेर २२ देखि  ५० वर्ष । क्रिमिया आउनुहोस्, तालिम र कपडा दिनेछौँ ।”

यो विज्ञापनमा क्रिमिया जाने कुरा थियो तर, नोमाडेले आफ्नो मुख्यालय बुर्किना फासोमा बनाएको र तलब २५ सयदेखि ४ हजार डलरसम्म हुने बताउँछन् ।

पूर्व वाग्नर समूहका लडाकुहरूसँगको अन्तर्वार्ताको आधारमा बीबीसीले धेरै लडाकुहरूले बुर्किना फासोलगायत अफ्रिकामा बस्न रोजेको पत्ता लगाए । चेचन्या यी पूर्व लडाकुहरूको लागि सम्भावित गन्तव्य हुन सक्छ ।

सबै कुरा वाग्नर जस्तै हुनेछ

अप्रिलमा चेचन्याका नेता रमजान कादिरोभले करिब तीन हजार लडाकुहरू अख्मतको विशेष बल समूहमा सामेल भएको बताए । रूसी समाचार एजेन्सी टासले यो जानकारी दिएको हो ।

वाग्नर समूहसँग सम्बन्धित प्रख्यात व्यक्तित्व अलेक्जेन्डर कुज्नेत्सोभलाई ‘रेटिबर’ पनि भनिन्छ ।

एक भिडियोमा उनी यसो भन्दै देखिएका छन्, “सबै कुरा वाग्नर जस्तै हुनेछ । कुनै कागजी कार्य वा केही छैन । हाम्रो काम गर्ने शैली पहिलेको जस्तै रहनेछ । केहि परिवर्तन हुनेछैन ।”

बीबीसीले अख्मतमा तीन हजार लडाकुको दाबी पुष्टि गर्न सकेको छैन । सैन्य गतिविधिमा नजर राख्ने अनुसन्धान परियोजना बेलारूसी हजुनका अनुसार बेलारूसमा जाने लडाकुको सङ्ख्या सयभन्दा कम छ, यी मानिसहरू त्यहाँ सेनालाई तालिम दिने काम गरिरहेका छन् ।

जुलाई २८ मा माली मा वाग्नरको लडाकुहरूको उपस्थितिको खबर थियो । जब वाग्नर पीएमसीको टेलिग्राम च्यानलमा एक विज्ञप्ती जारी गरी केही लडाकुहरू मारिएका र उनीहरूमा एक कमाण्डर पनि समावेश भएको बताइएको थियो । तर, मृत्यु हुनेको सङ्ख्या भने खुलाइएको छैन ।

धेरै रूसी समर्थक टेलिग्राम च्यानलहरूले धेरै दर्जन वाग्नर लडाकुहरू मारिएको रिपोर्ट गरे । यो अफ्रिकामा यस समूहको सबैभन्दा ठूलो हार हुन सक्छ ।

भाडामा लिनेहरू अफ्रिकी कोर्प्सको हिस्सा भएको विश्वास गरिन्छ । तर, यस सम्बन्धमा रूसी रक्षा मन्त्रालयबाट कुनै आधिकारिक बयान आएको छैन ।

किफाया लगाएका मानिसले त्यसबेलादेखि हाम्रो सन्देशको जवाफ दिएनन् । उनकी आमाको सामाजिक सञ्जाल पेजमा श्रद्धाञ्जली अर्पण गरेको पोस्ट् देखियो ।

बीबीसीको सहयोगमा