ट्रम्पको ‘नोबेल सपना’ : विवादास्पद बनेको थियो छ नेताले पाएको पुरस्कार

काठमाडौं । इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहूले अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पलाई नोबेल शान्ति पुरस्कारका लागि सिफारिस गरेका छन् ।

नेतान्याहूले हालै ट्रम्पलाई एउटा पत्र हस्तान्तरण गरे, जुन उनले नोबेल पुरस्कार समितिलाई पठाएका छन् । उनले भनेका छन्, “हामी बोल्दै गर्दा उहाँले एकपछि अर्को देशमा, एकपछि अर्को क्षेत्रमा शान्ति निर्माण गर्दै हुनुहुन्छ,”

ट्रम्पले लामो समयदेखि नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गर्ने चाहना राखेको विश्वास गरिन्छ ।

ट्रम्पलाई नोबेल पुरस्कारको लागि प्रस्ताव गर्ने नेतान्याहू मात्र होइनन् । जुन महिनामा पाकिस्तानले पनि ट्रम्पलाई नोबेल शान्ति पुरस्कारको लागि सिफारिस गरेको थियो ।

पाकिस्तानले भारतसँग युद्धविराम गराउन ट्रम्पले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको दाबी गरेको छ ।

पाकिस्तानले ट्रम्पलाई नोबेल शान्ति पुरस्कारका लागि सिफारिस गरेको केही समयपछि नै अमेरिकाले पाकिस्तानको छिमेकी देश इरानमा बमबारी गर्न थाल्यो । इरानको आणविक प्रतिष्ठानहरूमा भएका यी आक्रमणहरूको सामाजिक सञ्जालमा तीव्र आलोचना भएको थियो ।

नोबेल शान्ति पुरस्कारलाई विश्वकै सबैभन्दा प्रतिष्ठित सम्मानमध्ये एक मानिन्छ । छ वटा विधामा दिइने नोबेल पुरस्कार स्विडेनी वैज्ञानिक, उद्योगपति र परोपकारी अल्फ्रेड नोबेलको इच्छा अनुसार स्थापना गरिएको थियो ।

शान्ति पुरस्कारका विजेताहरूको छनोट नर्वेजियन संसदद्वारा नियुक्त पाँच सदस्यीय समितिद्वारा गरिन्छ ।

यदि ट्रम्पले यो पुरस्कार प्राप्त गरे भने उनलाई एक विवादास्पद विजेताको रूपमा हेर्न सकिन्छ । यद्यपि, यो पनि सत्य हो कि नोबेल शान्ति पुरस्कारले यसको राजनीतिक प्रकृतिको कारणले गर्दा प्रायः आलोचनाको सामना गर्नु परेको छ ।

यसको विपरीत, विज्ञान, साहित्य र अर्थशास्त्र जस्ता अन्य पाँच क्षेत्रहरूमा नोबेल पुरस्कारहरू तुलनात्मक रूपमा कम विवादास्पद रहेका छन् । नोबेल शान्ति पुरस्कार विवादास्पद भएका छ वटा यस्ता अवसरहरूमा एक नजर राखौं ।

बाराक ओबामा

सन् २००९ मा अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गर्दा यो निर्णयलाई विश्वभर स्तब्ध पार्ने निर्णय मानिएको थियो । यो निर्णयबाट ओबामा आफैं पनि छक्क परेका थिए ।

उनले सन् २०२० मा आफ्नो संस्मरणमा लेखेका थिए – “यो पुरस्कार केका लागि ?”

त्यतिबेला उनी अमेरिकी राष्ट्रपति भएको नौ महिना मात्र भएको थियो । आलोचकहरूले यसलाई ‘अपरिपक्व’ निर्णय भने । यति मात्र होइन, नोबेल शान्ति पुरस्कारको लागि मनोनयनको अन्तिम मिति ओबामाको शपथ ग्रहणको १२ दिन पछि मात्र समाप्त भयो ।

सन् २०१५ मा नोबेल संस्थानका पूर्व निर्देशक गेयर लुन्डेस्टडले बीबीसीलाई भने, “नोबेल समिति पछि यो निर्णयलाई पछुताएको थियो ।” ओबामाको राष्ट्रपतित्वको समयमा संयुक्त राज्य अमेरिका अफगानिस्तान, इराक र सिरियामा सैन्य द्वन्द्वमा सक्रिय रूपमा संलग्न थियो ।

यासेर अराफात

प्यालेस्टिनी नेता यासेर अराफातलाई सन् १९९४ मा नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो । उनले यो सम्मान तत्कालीन इजरायली प्रधानमन्त्री यित्जाक रबिन र विदेशमन्त्री शिमोन पेरेससँग साझा गरेका थिए ।

१९९० को दशकमा इजरायल-प्यालेस्टाइन द्वन्द्व अन्त्य गर्ने ऐतिहासिक प्रयासको रूपमा हेरिएको ओस्लो शान्ति सम्झौतामा उनीहरूको कामको लागि तीन जनालाई यो पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो ।

यद्यपि, अराफात सशस्त्र संघर्ष र छापामार गतिविधिमा संलग्न थिए, जसले गर्दा यो निर्णयमा विवाद उत्पन्न भयो । यो निर्णयको इजरायल र अन्यत्र तीव्र आलोचना भएको थियो ।

नोबेल समितिभित्र पनि मतभेद देखा पर्‍यो । समितिका एक नर्वेली राजनीतिज्ञ, केयर क्रिस्टियानसेनले यस निर्णयको विरोधमा राजीनामा दिए ।

हेनरी किसिन्जर

तत्कालीन अमेरिकी विदेशमन्त्री हेनरी किसिन्जरलाई सन् १९७३ मा नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो ।

उत्तर भियतनामी नेता ले डुक थोसँग भियतनाममा युद्धविरामको वार्तामा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेकोमा हेनरी किसिन्जरलाई यो पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो ।

यद्यपि, किसिन्जरले कम्बोडियामा गोप्य रूपमा बम विस्फोट गराउन र दक्षिण अमेरिकाका सैन्य तानाशाहहरूलाई समर्थन गर्न भूमिका खेलेका थिए । यस कारणले गर्दा किसिङ्गरलाई यो पुरस्कार दिइएकोमा धेरै आलोचना भयो ।

समितिका दुई सदस्यले विरोधमा राजीनामा दिए । न्युयोर्क टाइम्सले व्यंग्यात्मक रूपमा यसलाई “नोबेल युद्ध पुरस्कार” भन्यो ।

अबी अहमद

इथियोपियाका प्रधानमन्त्री अबी अहमदले सन् २०१९ मा नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गरे ।

इरिट्रियासँगको लामो समयदेखि चलिरहेको सीमा विवाद समाधान गर्ने उनको प्रयासका लागि उनले यो पुरस्कार प्राप्त गरेका हुन् । तर, एक वर्ष भित्रै यो निर्णय हतारमा लिइएको हो कि भनेर प्रश्नहरू उठ्न थाल्यो ।

अबी अहमदले टिग्रेको उत्तरी क्षेत्रमा सेना पठाएका थिए, जसको अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले कडा निन्दा गरेको थियो । यसले गृहयुद्ध निम्त्यायो र लाखौं मानिसहरू खाना, औषधि र आधारभूत सेवाहरूबाट वञ्चित भए । यसले गर्दा हजारौं मानिसहरूको मृत्यु पनि भयो, जसको विश्वभर निन्दा गरियो ।

आङ सान सुकी

म्यानमारमा सैन्य शासन विरुद्धको अहिंसात्मक संघर्षको लागि आङ सान सुकीले सन् १९९१ मा नोबेल शान्ति पुरस्कार प्राप्त गरेकी थिइन् ।

तर, २० वर्ष पछि उनले धेरै आलोचनाको सामना गर्नुपर्यो, विशेष गरी मुस्लिम रोहिंग्या समुदायको नरसंहार र मानवअधिकार उल्लङ्घनको विरुद्धमा कहिल्यै पनि खुलेर आवाज नउठाएकोमा ।

संयुक्त राष्ट्र संघले यो हिंसालाई “नरसंहार” भन्यो । धेरै मानिसहरूले उनको नोबेल पुरस्कार फिर्ता लिन माग गरे । तर, नोबेल पुरस्कारको नियमअनुसार एक पटक प्रदान गरिसकेपछि पुरस्कार फिर्ता लिन सकिँदैन ।

वाङ्गारी माथाई

केन्याकी वांगारी माथाई नोबेल पुरस्कार पाउने पहिलो अफ्रिकी महिला हुन् । जीवविज्ञानी वाङ्गारी माथाईलाई ग्रिन बेल्ट आन्दोलनको लागि यो पुरस्कार दिइएको थियो । यसअन्तर्गत लाखौं रूखहरू रोपिएको थियो र वातावरण संरक्षण गरिएको थियो ।

यद्यपि, उनलाई यो पुरस्कार दिने निर्णय पनि विवादले घेरिएको थियो । उनले एचआईभी र एड्सको बारेमा विवादास्पद अभिव्यक्ति दिएका थिइन् ।

माथाईले एचआईभी भाइरसलाई काला मानिसहरूलाई समाप्त पार्न जैविक हतियारको रूपमा कृत्रिम रूपमा सिर्जना गरिएको दाबी गरिन् । तर, यसको कुनै वैज्ञानिक आधार छैन । यी भनाइहरूको कडा आलोचना गरियो ।

महात्मा गान्धीले नोबेल पाएनन्

शान्ति श्रेणीमा महात्मा गान्धीलाई नोबेल नदिनुलाई यस पुरस्कार समितिको ‘सबैभन्दा ठूलो गल्ती’ मानिन्छ ।

२० औं शताब्दीमा अहिंसा र शान्तिपूर्ण आन्दोलनका प्रतीक महात्मा गान्धीलाई यस पुरस्कारको लागि पाँच पटक मनोनयन गरिएको थियो तर उनले कहिल्यै नोबेल शान्ति पुरस्कार पाएनन् ।

सन् २००६ मा नोबेल छनोट समितिका अध्यक्ष रहेका गेर लुन्डेस्ट्याडले यसलाई नोबेल इतिहासको ‘सबैभन्दा ठूलो गल्ती’ भनेका थिए ।