बेइजिङ डायरी

चिनियाँमा राष्ट्रवाद जन्माउने ‘मे ४ आन्दोलन’

मे ४ आन्दोलनलाई चिनियाँ आधुनिक इतिहासमा बौद्धिक कोशेढुङ्गा मानिन्छ। यो एउटा मौलिक घटना थियो जसले चिनियाँ दार्शनिक विचारलाई कट्टर राष्ट्रभक्ति बनायो। त्यही राष्ट्रभक्तिको भावना अहिले पनि चिनियाँमा व्यापक पाइन्छ। यही आन्दोलनले चिनियाँ कूटनीतिमा पनि आमूल परिवर्तन ल्यायो।

चिनियाँमा राष्ट्रवाद जन्माउने ‘मे ४ आन्दोलन’

मे १ तारिखलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसका रुपमा संसारभर मनाइन्छ। विशेष गरी कम्युनिष्टहरुले श्रमिक दिवसलाई उच्च प्राथमिकता दिने गर्छन्। कम्युनिष्टहरुले लगाउने सबैभन्दा लोकप्रिय नारा नै ‘संसारका मजदूरहरु एक होऔँ’ हो।

चीन विगत ७३ वर्षदेखि कम्युनिष्टले शासन गरिरहेको मुलुक हो। कम्युनिष्ट शासन भएकाले चीनमा पनि मे १ तारिख मनाइने अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक दिवसलाई महत्व दिइन्छ। चीनमा वर्षभरिमा दिइने तीनओटा सुनौलो सप्ताह बिदामा श्रमिक दिवस पनि एउटा हो।

चिनियाँहरुमा भएको राष्ट्रवादी सोच र देशभक्तिको भावना चाहिँ चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी ‘सीपीसी’भन्दा दुई वर्ष जेठो छ। चिनियाँ राष्ट्रवादको जन्म सन् १९१९ मे ४ तारिख शुरु भएको आन्दोलनले पैदा गराएको हो। यो आन्दोलनलाई चिनियाँहरु ‘मे ४ विद्रोह’ भन्दछन्।

सन् १९१२ मा चीन गणतन्त्र मुलुक बनेपछि राजनीतिक अस्थिरताको भाँडमा फस्यो। चीन गणतन्त्र हुनुभन्दा अगाडिदेखि विदेशी शक्तिराष्ट्रको क्रिडास्थलका रुपमा रहेको थियो। १९ औँ शताब्दीको मध्यतिरै अफिम युद्धका कारण चीनमाथि नाङ्गो हस्तक्षेप गर्दै बेलायतले चीनको मुख्य बन्दरगाह क्वाङचौ लगायतका क्षेत्रलाई उपनिवेश बनाएको थियो। गणतन्त्रमा प्रवेश गरेपछि मौलाएको राजनीतिक अस्थिरताले चीनमाथि खेल्न शक्तिमुलुकलाई झनै सजिलो भयो।

विदेशी हस्तक्षेपका कारण अपमानित र अपहेलित चिनियाँ विद्यार्थीले सन् १९१९ मे ४ मा आन्दोलनको ज्वारभाटा उछाले। बेइजिङका विभिन्न विश्वविद्यालयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरुले विशाल जुलुस प्रदर्शनी गर्दै चीनमाथि भइरहेको विदेशी हस्तक्षेप अन्त्य गरिनुपर्ने र असमान सन्धिलाई खारेज गरिदिनु पर्ने माग राखेका थिए। व्यापक जनसहभागिता रहेको उक्त आन्दोलन चीनमा साम्राज्यवाद विरोधी, सांस्कृतिक र राजनीतिक पहिलो आन्दोलन थियो।

सन् १९१४ मा चीनको पूर्वी क्षेत्रमा पर्ने शान्तोङको प्रख्यात बन्दरगाह छिङताओ जर्मनीले कब्जामा लिएको थियो। उक्त क्षेत्रलाई जापानसामु सुम्पिनका लागि पेरिसमा गर्न लागिएको भर्साइलस सन्धिमा हस्ताक्षर नगर्नका लागि विद्यार्थीले चीन सरकारलाई सचेत गराउँदै आन्दोलन शुरु गरेका थिए।

उक्त प्रदर्शनले राष्ट्रव्यापी रुपमा उत्प्रेरणा ल्यायो र आन्दोलनले व्यापकता पायो। भनिन्छ, चिनियाँ राष्ट्रवादको विजारोपण यही प्रदर्शनले गरेको हो। यस आन्दोलनले चिनियाँ उत्थानलाई प्रेरित गर्‍यो, राजनीतिक गतिशीलतातर्फ परिवर्तन भयो, सांस्कृतिक गतिविधिहरूमा वृद्धि भयो र परम्परागत बौद्धिक तथा राजनीतिक अभिजात वर्गबाट राजनीति नागरिकमा ओर्लियो।

सन् १९१८ मा चिनियाँ प्रधानमन्त्री तुआन किरुईले गोप्य रुपमा चीन-जापान संयुक्त रक्षा सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेका थिए। उक्त सम्झौता सञ्चार माध्यमबाट चुहिएपछि चिनियाँ जनतामा आक्रोश बढायो। फलतः मे ४ आन्दोलनको आधार निर्माण गर्ने काम भयो। सन् १९१९ को मार्च १ मा कोरियामा यस्तै आन्दोलन भएको थियो। दुई वर्ष अगाडि सन् १९१७ मा रूसी क्रान्तिले सफलता पाएको थियो। ती आन्दोलनको प्रभाव चिनियाँ जनतामा पनि प्रत्यक्ष वा परोक्ष रुपमा परेकै थियो।

छिमेकी मुलुकमा भएको क्रान्तिको प्रभाव, विदेशी शक्तिका सामु चीनको लगातार पराजय, चिनियाँ भूमिमाथि बढ्दै गएको हस्तक्षेप आदि कारणले चीनको उदीयमान मध्यम वर्ग र सांस्कृतिक चेत भएका व्यक्तिहरुमा राष्ट्रवाद अदम्य रुपमा पलाउन थाल्यो।

सन् १९१७ मा चीन आफ्ना मित्रराष्ट्रको गठबन्धनमा आवद्ध भएर पहिलो विश्वयुद्धमा समावेश भयो। यही युद्धका कारण सोही वर्ष एक लाख ४० हजार चिनियाँ मजदुरहरूलाई पश्चिमी मोर्चामा पठाइएको थियो। सन् १९१९ को अप्रिलमा भएको सन्धिले जर्मनीको अधिनमा रहेको शान्तोङ प्रान्त जापानलाई सुम्पने प्रावधानमा चीनले हस्ताक्षर गरेको थियो।

उक्त सन्धिलाई पूर्णता दिनका लागि पेरिसमा वार्ता आयोजना भएको थियो। वार्तामा चीनले मूलतः तीनओटा मागहरु राखेको थियो। जसमा चीनमा विदेशी शक्तिको सबै विशेषाधिकार रद्द हुनुपर्ने, जापानले राखेका २१ बुँदे माग रद्द हुनुपर्ने र पहिलो विश्वयुद्धमा जापानले जर्मनीबाट लिएको शान्तोङको भूभाग र अधिकार चीनलाई फिर्ता गर्नुपर्ने चीनको अडान थियो। पेरिसको भर्साइसल दरवारमा वार्ता भएकाले उक्त सम्झौतालाई भर्साइलस सन्धि भनिन्छ।

भर्साइलसमा भएको बैठकमा पश्चिमी सहयोगीहरूले प्रभुत्व जमाए र चिनियाँ मागलाई बेवास्ता गरिदिए। फ्रान्सेली तत्कालीन प्रधानमन्त्री जर्जेस क्लेमेन्सेउको नेतृत्वमा युरोपेली प्रतिनिधिमण्डलहरू मुख्यगरी जर्मनीलाई सजाय दिन चाहन्थे। तर वार्तामा चीन गठबन्धनमा रहेका मित्रराष्ट्रहरु नै चीनका विरोधी भइदिए। परिणामस्वरुप वार्ता असफल भयो।

मे ४ तारिख मध्यान्ह बेइजिङको केन्द्रभाग थिआनआनमन क्षेत्रमा केही विद्यार्थी भेला भएर विरोध प्रदर्शन गरेका थिए। उनीहरूले बजार हडताल, शैक्षिक संस्था बन्द गर्दै सडकमा नाराजुलुस निकाल्न थाले। उनीहरुको मुख्य असन्तुष्टि चीन सरकार विदेशी शक्तिका सामु झुक्दै गएको र चीनमा विदेशी हस्तक्षेप बढ्दै गएको विषयमा थियो।

बेइजिङपछि शाङघाई र क्वाङचौमा पनि आन्दोलनको मुस्लो देखियो। बिस्तारै आन्दोलन चीनभरि फैलियो। मे ४ बाट शुरु भएको आन्दोलन सन् १९१९ को जुनसम्म पुग्दा एक हजार विद्यार्थी पक्राउ परिसकेका थिए। ठूलो सङ्ख्यामा विद्यार्थी पक्राउ परेपछि आन्दोलन विद्यार्थीमा मात्र सीमित रहेन। गिरफ्तार विद्यार्थीलाई रिहा गर्न ऐक्यवद्धता जनाउँदै ठूलो मात्रामा नागरिकहरु सडकमा उत्रिए। शाङ्हाईका कामदारहरूले हडताल गरे। व्यापारीहरूले देशभक्ति आन्दोलनलाई समर्थन गर्दै कारखानाहरु बन्द गरिदिए।

विद्यार्थी वर्गबाट शुरु भएको आन्दोलन चिनियाँ श्रमिक वर्गमा रुपान्तरण भयो र आन्दोलनको केन्द्र पनि बेइजिङबाट शाङ्हाई स्थानान्तरण भयो। पहिले आन्दोलनको लक्ष्य चीन सरकार थियो तर पछि आन्दोलनको लक्ष्य विदेशी शक्ति पनि हुन थाल्यो। आन्दोलनले तत्कालीन चीन सरकारको मात्र टाउको दुखाएन बरु चीनमाथि गिद्देनजर राख्ने विदेशी शक्तिका लागि पनि आन्दोलन भयावह बन्न थाल्यो।

शुरुमा थिआनआनमन क्षेत्रमा लगभग ४ हजार विद्यार्थी भेला भएका थिए। उनीहरूले ‘बाह्य हस्तक्षेपको विरोध गर्दै सङ्घर्ष गरौँ, देशद्रोहीलाई वहिस्कार गरौँ’, ‘२१ बुँदे माग खारेज गर्’, ‘भर्साइलस् सन्धिमा हस्ताक्षर नगर्’ जस्ता नारा लगाएका थिए।

उनीहरुले चीनको मित्रराष्ट्रको नाममा विश्वासघातमा गर्ने देशप्रति क्रोध व्यक्त गरेका थिए। आफ्नै राष्ट्रको हित रक्षा गर्न चीन सरकार असक्षम रहेको र विदेशी शक्तिका सामु लम्पसार परेको भन्दै चीन सरकारको भरपूर निन्दा गरेका थिए। जापानी उत्पादनको बहिष्कार गर्न उनीहरुले आम नागरिकलाई आह्वान पनि गरेका थिए। उक्त समयमा चीनमा जापानी उत्पादनको वर्चश्व थियो। जापानी उत्पादन बहिस्कारले चिनियाँ उत्पादनलाई प्राथमिकता दियो र चिनियाँ अर्थतन्त्रलाई मजबुत बनाउने क्रम पनि शुरु गर्‍यो।

प्रदर्शनकारीले जापानको गुलामी गरेको भन्दै तीन चिनियाँ अधिकारीको राजीनामा पनि मागिएको थियो। प्रदर्शनकारीले ती तीन अधिकारीका निवासमा आगो लगाइ दिए। शाङ्हाईमा व्यापारी र मजदुरहरूले गरेको आमहड्तालले सम्पूर्ण चिनियाँ अर्थतन्त्रलाई ध्वस्त बनायो। फलस्वरुप चीन सरकारले गिरफ्तार गरिएका विद्यार्थीहरूलाई रिहा गर्‍यो र काओ रुलिन, चाङ चोङ्सिआङ र लु चोङ्युलाई बर्खास्त गर्‍यो। यी नै तीनजना अधिकारीहरु जापानको समर्थनमा मातृभूमि चीनलाई धोका दिने व्यक्ति थिए।

आन्दोलनको रापले गर्दा पेरिसमा चिनियाँ प्रतिनिधिहरूले भर्साइलस सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न अस्वीकार गरे। फलतः मे ४ आन्दोलनले प्रारम्भिक विजय हासिल गरेको कुरालाई प्रतीकात्मक रुपमा लिइएपछि आन्दोलनकारीहरुमा ठूलो हौसला थपियो।

हजारौँ वर्षदेखि शान्त रहेको चिनियाँ सभ्यतामा मे ४ आन्दोलन यस्तो ज्वारभाटा थियो जसले कम्युनिष्ट जन्माएको थियो। मे ४ आन्दोलनकै जगबाट यसको दुईवर्षपछि सन् १९२१ मा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टी सीपीसी स्थापना भएको हो। किनभने आन्दोलनको नेतृत्व गर्ने छन तुसिउ र ली ताचाओ सीपीसीका संस्थापक मध्येमा थिए। सन् १९३९ मा माओ चतुङले आफू कम्युनिष्ट बन्नुको पृष्ठभूमि पनि सन् १९१९ को मे ४ आन्दोलन नै थियो भनेर बताएका थिए।

मे ४ आन्दोलनलाई चिनियाँ आधुनिक इतिहासमा बौद्धिक कोशेढुङ्गा मानिन्छ। यो एउटा मौलिक घटना थियो जसले चिनियाँ दार्शनिक विचारलाई कट्टर राष्ट्रभक्ति बनायो। त्यही राष्ट्रभक्तिको भावना अहिले पनि चिनियाँमा व्यापक पाइन्छ। यही आन्दोलनले चिनियाँ कूटनीतिमा पनि आमूल परिवर्तन ल्यायो। त्यस अगाडिसम्म चिनियाँ कूटनीतिज्ञहरु विदेशी प्रस्तावलाई हत्तपत्त अस्वीकार गर्दैनथे।

चीनमा अफिम युद्ध हुँदै चीनका अधिकांश भूभागमा विदेशी शासन कायम भएको कारण पनि कमजोर चिनियाँ कूटनीतिकै उपज थियो। बेइजिङसँगै जोडिएको थिआनचिन बन्दरगाहलाई इटली, बेलायत, फ्रान्स लगायतका मुलुकले उपनिवेश बनाएका थिए। थिआनचिन सहरका गल्लीहरुमा ‘चिनियाँ र कुकुरलाई प्रवेश निशेध’ सूचना टाँस गरेर चिनियाँलाई वेप्रर्वाह अपमान गरिएको थियो।

१९ औँ शताब्दीदेखि २० शताब्दीको मध्यसम्म चीनमाथि जापान र पश्चिमा जगतले गरेको अपमानलाई वर्तमान चीनले गरेको प्रगतिको मुख्य इख मानिन्छ। १८ औँ शताब्दीसम्म विश्वअर्थतन्त्रमा चीनको मात्र ३० प्रतिशत योगदान थियो। सधैँ शान्त रहने र आफ्नो काममा अहोरात्र खटिरहने चीनमाथि सजिलोसँग प्रभुत्व जमाउन सकिने ठानेर विभिन्न शक्तिराष्ट्रले पालैपालो लुट्ने काम गरे।

कम्युनिष्टले सत्ता लिएपछि आधा शताब्दीमै चीन पहिलेको अवस्थामा फर्किएको छ। अहिले विश्वअर्थतन्त्रमा चीनको योगदान पहिलेकै अवस्थामा पुगेको छ। कुनैबेला जापानी उत्पादन वहिस्कारको नीतिले यतिबेला चिनियाँ अर्थतन्त्रलाई दरिलो बनेको छ। परिपक्व र अडान राख्ने कूटनीतिको विकास भएको छ। अनि चिनियाँ नागरिकमा आत्मविश्वास र देशप्रेम अदम्य रुपमा रहेको छ। चीनका यी सबै उपलब्धिको आधार मे ४ आन्दोलनलाई मानिन्छ।


Comment

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

थप लेख

लोकप्रिय (यो साता)

Copyright © 2024 Digital House Nepal Pvt. Ltd. - All rights reserved